Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi


Download 1.91 Mb.
Pdf ko'rish
bet39/94
Sana02.01.2022
Hajmi1.91 Mb.
#185074
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   94
Bog'liq
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas

ala, kók ala hám hám t.b. Bul qospa kelbetliklerdiń hámmesine ortaq komponent – 
ala  sózi.  Túr-tústi  bildiretu
ǵın  tiykarǵı  kelbetliklerdiń  dizbeginen  jasalǵan  qospa 
kelbetliklerdiń  barlı
ǵına  birdey  ortaq  komponent  aldıńǵı  sıńar  da  bolıwı  da 
múmkin. Mısalı: qara torı, qara sur, qara shubar, qara ala hám t.b. 
Keltirilgen bul mısallar ortaq komponentli bolıw qospa atlıqlarǵa ǵana emes, 
sonıń menen birge qospa kelbetliklerge de tán ekenligin kórsetedi.  
2)  Tiykar
ǵı  kelbetlik  penen  dórendi  kelbetliktiń  dizbeklesiwinen  jasalǵan 
qospa kelbetlikler: qızıl shıraylı, keń jawırınlı, sap deneli, keń mańlaylı, uzın boylı, 
keń qushaqlı, sur ja
ǵalı, aq kóylekli hám t.b. Bunday qospa kelbetliklerdiń aldıńǵı 
sıńarı  negizgi  kelbetlikten,  sońǵı  sıńarı  -lı/-li,  -dı/-di,  -tı/-ti  qosımtası  jalǵanıwı 
arqalı jasalǵan dórendi kelbetlikler bolıp keledi.  
3)  Qospa  kelbetliklerdiń  sıńarlarınıń  kelip  shı
ǵısın  tallap  kórgenimizde, 
dáslepki  sıńarı  atlıq  yamasa  sanlıqtan,  soń
ǵı  sıńarı  -lı/-li,  -dı/-di,  -tı/-ti  qosımtası 
jal
ǵanıwı arqalı jasalǵan dórendi kelbetliklerden dúzilgen qospa kelbetlikler: túlki 
malaqaylı,  tórt  múyeshli,  úsh  bólmeli,  eshki  múyizli  hám  t.b.  Bunday  qospa 
kelbetliklerdiń  aldıń
ǵı  sıńarı  qospa  sózlerdiń  quramınan  tısqarı  da  qollanǵanında 
ǵana,  atlıq  yamasa  sanlıq  mánisi hám  xızmetine  iye  boladı,  qospa  kelbetliklerdiń 
kuramında  onday  jeke  mánisinen  ayrılıp,  qospa  sóz  tutasqan  halında  qospa 
kelbetlik retinde túsiniledi, gápte bir 
ǵana aǵza xızmetin atqaradı.             
Qospa sózlerdiń jáne bir toparı – qospa sanlıqlar. Qospa sanlıqlar dara sanaq 
sanlardıń  dizbeklesiwinen  jasaladı.  Mısalı:  on  bes,  on  segiz,  jigirma  bir,  bir  júz 
eliw, eki júz, úsh mıń úsh júz otız úsh hám t.b. 
Qospa sózlerdiń jáne bir toparı – qospa feyiller.   
1) Qospa feyiller eki feyildiń dizbeklesiwinen jasalıp, mánisi ja
ǵınan bir tutas 
qospa is-háreketti bildiredi, túsinigi ja
ǵınan da bir túsinikti bildiredi. Mısalı: kirip 
shıq, satıp al, jıynap al, sorap al, barıp qayt, alıp qayt, kelip ket, kórip ket, júrip 
kel, aytıp kel, kirip shıq, ala kel, bara kel hám t.b. Bunday qospa feyiller gápte bir 
a
ǵza  bolıp,  sintaksislik  baylanısı  boyınsha  sıpatlanadı.  Qospa  feyildiń  sınarları 
basqa sózler menen jeke-jeke túrde emes, qospa feyil tutasqan halında 
ǵana qarım-
katnasqa  túsip,  baylanısa  aladı.  Bul  qospa  feyiller  qurılısı  ja
ǵınan  asıǵa  sóyle  – 
asıǵıp  sóyle,  kúle  qara  –  kúlip  qara,  sıyaqlı  sintaksislik  sóz  dizbekleri  menen 
sáykes  keledi.  Biraq  bul  forma  ja
ǵınan, sırtqı uqsaslıq. Al tábiyatı hám  mazmunı 
ja
ǵınan bular hár túrli qubılıslar: 1) Qospa feyildiń sıńarları jıynalıp kelip bir tutas 
túsinikti bildirse, feyil sóz dizbekleriniń hár bir sıńarı hár túrli túsinikti bildiredi. 2) 
Qospa  feyildiń  hár  bir  sıńarı  gápte  óz  aldına  jeke  a
ǵza bola almaydı, al feyil sóz 
dizbekleriniń hár bir sıńarı óz aldına gáp a
ǵzası bola aladı.  


 
60 
2)  Qospa  feyil  sózler  menen  kómekshi  feyillerdiń  dizbeklesiwinen  jasaladı. 
Mısalı: xızmet qıl, xızmet et, járdem qıl, járdem et, sabır et, sabıl qıl, qosıq ayt hám 
t.b. 
Qospa sózlerdiń bir túri – tákirar qospa sózler basqa indoevropa tilleri menen 
salıstırǵanda,  túrkiy  tillerinde  oǵada  kóp.  Tákirar  sózler  sózlerdiń  tákirarlanıp 
aytılıwınan  jasaladı,  da,  olardı  qospa  sózlerdiń  basqa  túrlerinen  yamasa 
frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen, sintaksislik sóz dizbeklerinen ajıratıp alıw onsha 
qıyın  bolmaydı.  Qazaq  ilimpazı  prof.  A.Isqaqov  qospa  sózlerdi  jup  hám  tákirar 
sózler dep toparlar
ǵa bólip qaraydı
1
.  
Tákirar  qospa  sózler  belgili  bir  sózdiń  eki  ret  qaytalanıwı  yamasa  sol  sózdiń 
bir  sesiniń  ózgerip  qaytalanıwı  arqalı  jasaladı.  Mısalı:  qora-qora,  taw-taw,  biyik-
biyik,  kóre-kóre,  sóyley-sóyley,  juwıra-juwıra,  betpe-bet,  júzbe-júz,  úyme-úy,  bes-
besten, on-onnan, shay-pay hám t.b.  
Tákirar  qospa  sózler  bir  sózdiń  qaytalanıp  qosarlanıwınan  jasalsa,  jup  sózler 
hár túrli eki sózdiń juplasıwınan jasaladı. Mısalı: áke-sheshe, ata-ana, awıl-aymaq, 
qas-qabaq,  taw-tas,  jol-joba,  tamır-tanıs,  etek-jeń,  qurt-qumırsqa,  bas-ayaq,  alıs-
jaqın, uzınlı-qısqalı, alıs-beris, júris-turıs, qırıp-joyıp hám t.b. Tákirar qospa sózler 
mánilik  jaqtan  ıń
ǵaylas,  morfologiyalıq  jaqtan  birdey,  sintaksislik  jaqtan  teńdey 
sózlerden  kuraladı.  Mısalı,  áke-sheshe,  ústi-bası,  aldı-artı,  altı-jeti,  oynap-kúlip 
degen sózlerdi alatu
ǵın bolsaq, olardıń hár qaysısınıń komponentleri, birinshiden, 
mánilik  jaqtan  birine  jaqın  sózler  bolsa,  ekinshiden,  olar  morfologiyalıq  shı
ǵısı 
ja
ǵınan  da  bir  tekles,  demek,  belgili  bir  sóz  shaqabına  ǵana  tán  hám  formaları 
birgelkili  sózler,  úshinshiden,  mısallarda
ǵı  hár  bir  qospa  sózdiń  komponentleri 
sintaksislik  xızmetleri  jaǵınan  bir-birine  hám  baǵınbay,  ǵárezsiz  bolıp  dúzilgen 
sózler sıpatında xızmet  etedi. Bul  úsh túrli  ózgeshelik  tákirar sózlerdiń  qospa sóz 
bolıp  jasalıwına  tiykar  bolıwı  menen  birge,  olardıń  basqa  qospa  sózlerden 
ózgesheligine tiykarǵı belgi bolıp xızmet etedi.  
Tákirar qospa sózler sinonimles, antonimles sıńarlardan da quralıwı múmkin. 
Mısalı:  aǵayin-tuwısqan, qurbı-qurdas, qáwip-qáter, túr-tús, qayǵı-hásiret, talas-
tartıs,  el-jurt,  bet-júz,  urmay-soqpay,  kúsh-ǵayrat,  kúsh-quwat,  kúsh-jiger,  urıs-
qa
ǵıs sıyaqlı tákirar qospa sózler sinonimles sıńarlardıń qosarlanıwınan jasalsa, az-
kóp, azlı-kópli, jaqsı-jaman,  ótirik-shın, dos-dushpan, bas-ayaq, alıs-jaqın, erteli-
kesh,  uzınlı-qısqalı,  alıs-beris,  arı-beri,  aldı-artı,  ishi-sırtı,  kelim-ketim,  bar-joq, 
aq-qara,  kún-tún  sıyaqlı  qospa  sózler  antonimles  sıńarlardıń  qosarlanıwınan 
jasal
ǵan.  
Qospa  sózlerdiń  túrlerine,  olardıń  jasalıw  jollarına  baylanıslı  aytılıp,  durıs 
sheshimin taba almay júrgen bir másele bar. Ayırım izertlewshiler  qap-qara, qıp-
qızıl,  sap-sarı,  jup-juqa,  úp-úlken,  ap-ashshı,  tip-tik  sıyaqlı  sózlerdi  qospa 
sózlerdiń  bir  túri  dep  esaplaydı
2
.  Bulardı  qospa  sóz  dep  esaplawshılar  bul 
kelbetliklerdiń  arttırıwshı  mánisi  qospa  sóz  jasaw  xızmetinde  emes,  kúsheytiw 
mánisin  bildiriw  xızmetinde,  ya
ǵnıy  kelbetliktiń  dáreje  kórsetkishin  bildiretuǵın 
                                                 
1
 

Download 1.91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   94




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling