Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Ысқақов А. Қазирги қазақ тили (морфология). Алматы, 1964, 129-бет. 
2
 
Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. М-Л., 1960, стр. 
131. 

---

 
56 
ózgeriske  ushıramay,  biriktirilip  jazılatuǵın  sózlerdi  emes,  aǵayın  (aǵa+ini), 
bilezik  (bilek+júzik)  sıyaqlı  sıńarları  fonetikalıq  ózgeriske  ushırap,  ábden  sińisip 
ketken  sózlerdi 
ǵana jatqızadı. Al, asqazan, tasbaqa, muz jarǵısh sıyaqlı sózlerdi 
birikken sózler toparına emes, ádettegi tábiyiy qospa sózler toparına kirgizedi.  
Qazaq tilin izertlewshi A.I.Isqaqov qospa sózlerdi bılayınsha toplastıradı:  
«Sińisken  sózdi  qospa  sózlerdiń  belgili  bir  toparı  retinde  qarap,  óz  aldına 
kategoriya  dep  tanıw  máselesi  ulıwma  birikken  sóz  kategoriyasın  joqqa 
shıǵarmaydı,  kerisinshe,  sińisken  sóz  kategoriyası  menen  sińisken  sóz 
kategoriyasınıń  aralıq  shegarasın  hám  olardıń  hár  qaysısınıń  ózine  tán 
ózgesheliklerin  ashıwǵa  sebepshi  boladı.  Tilimizde  sińisken  sózler  de,  birikken 
sózler de bar, olar ekewi eki basqa kategoriya. 
Sińisken sóz dep komponentleriniń ya birewi, ya ekewi de birdey dáslepki óz 
mánilerinen ayrılıp, hámmesi jıynalıp basqa bir mánini bildiretu
ǵın, sonday-aq sol 
komponentleri fonetikalıq jaqtan hár qıylı ózgeriske ushırap, bir-biri menen belgili 
dárejede hám únlesip, hám ıqshamlasıp qural
ǵan qospa sózdi aytamız.  
Birikken  sóz  dep  komponentleri  mánilik  jaqtan  da,  forma  ja
ǵınan  da  belgili 
ózgerislerge  ushıramay-aq,  óz-ara  birigip,  jıynaqlanǵan  bir  tutas  leksika-
semantikalıq máni bildiretuǵın qospa sózdi aytamız. 
Usı  qaǵıydalarǵa  sáykes,  sonday-aq  búgin,  bıyıl,  ákel,  ájeptáwir,  seksen, 
toqsan, esiwas  sıyaqlı  sózler  sińisken  sózler  qatarına  jatadı  da,  bergelki, shegara, 
demalıs,  kún  batıs,  asqazan,  aqsaqal,  kózáynek,  jarımes,  állekim,  hárkim  sıyaqlı 
sózler  birikken  sózlerge  jatadı»
1
.  «Aybalta,  aqsaqal,  asqazan,  tasbaqa,  baspasóz 
sıyaqlı sózler de, at shabar, sarı may, qara may, gór tıshqan, jalań bas, jası úlken 
sıyaqlı qospa sózler de dáslepki  jay  sóz dizbekleri  negizinde qáliplesken».  Avtor 
sińisken  sózlerdiń  tábiyatın  durıs  anıqlay  kelip,  asqazan  sıyaqlı  sózlerdi  birikken 
sózlerdiń,  górtıshqan  sıyaqlı  sózlerdi  qospa  sózlerdiń  qatarına  jatqızıwdı  maqul 
kóredi. Shınında da, asqazan degen menen górtıshqan degen sózdiń qurılısı ja
ǵınan 
da, xızmeti jaǵınan da bir-birinen ayırmashılıǵı joq. Demek, bular qospa sózlerdiń 
hár túrli toparına emes, bir toparına kiriwi kerek.  
1967-jılı shıqqan «Qazaq tili grammatikasında» qospa sózlerdiń joqarıda
ǵıday 
toparları tómendegishe bólip úyreniledi: 
«Sarı  may  degen  qospa  sóz  dáslep  anıqlaytuǵın  hám  anıqlanıwshı  eki 
komponentten  kural
ǵanı  menen,  olardıń  komponentleri  seslik  ózgeriske  de 
ushıramaǵan,  sonıń  menen  birge  óziniń  leksikalıq  mánisin  de  saqlaǵan,  biraq 
leksikalanıw  nátiyjesinde  eki  komponenttiń  dáslepki  sintaksislik  qatnasları 
buzılǵan hám olar dáslepki grammatikalıq xızmetlerinen ayrılǵan. Qospa sózlerdiń 
bul  túrin  leksikalan
ǵan  qospa  sózler  dep  atap,  olarǵa  aybalta,  aqsaqal,  asqazan, 
tasbaqa,  baspasóz,  qaramay,  atqosshı  jalań  bas,  jalań  ayaq,  záńgi  baba,  jılqıshı 
ata, at shabar, atqa miner sıyaqlılardı jatqızıw
ǵa boladı»
2
.  
                                                 
1