Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi


Download 1.91 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/94
Sana02.01.2022
Hajmi1.91 Mb.
#185074
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   94
Bog'liq
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas

Баскаков Н.А. Каракалпакский язык, фонетика и морфология, часть первая, М., 1962, стр. 
184-186. 


 
58 
sintaksislik tutaslılıǵı menen sıpatlanatuǵın asqazan, achabar, otaǵası, górtıshkan, 
qurbaqa, tasbaqa, shegara, állekim, álleqashan, álleqalay, hárkim  sózler kiredi.  
Qospa sózlerdiń ta
ǵı bir úlken toparın quraytuǵın sózler sıńarları bólek jazılıp 
júrgen  ash  ishek,  toq  ishek,  suw  jılan,  oq  jılan,  bes  atar,  bet  ashar,  boz  tor
ǵay, 
qara  tor
ǵay,  jol  ashar,  iyt  ayaq,  kók  jótel,  qonaq  ası,  taw  eshki,  ǵarrı  jilik  hám 
hám  t.b.  usılar  sıyaqlı  qospa  sózler.  Bulardı  qaraqalpaq  tiliniń  imlası  boyınsha 
bólek  jazılıwına  qarap,  qospa  sózlerdiń  qatarınan  shı
ǵarıp  taslawǵa  bolmaydı. 
Tilde  sıńarları  bólek  jazılatuǵın  qospa  sózler  de  az  emes.  Túrkiy  tillerinde  ǵana 
emes, sonday-aq basqa da tiller de, mısalı, ingliz tilinde sıńarları bólek jazılatu
ǵın 
qospa  sózler  jiyi  ushırasadı.  Qospa  sózlerdiń  qaysısın  biriktirip,  qaysısın  bólek 
jazıw  máselesi  túrkiy  tilleri  menen  ingliz  tillerinde  ele  de  óz  sheshimin  tappay 
kiyatır.  Qospa  sózlerdiń  orfografiyası  tuwralı  másele  arnawlı  úyreniwdi  talap 
etetu
ǵın másele. Sebebi sózlerdiń belgili bir dizbegin qospa sóz dep qaraw kerek 
pe,  kerek  emes  pe  degen  máseleni  anıqlawda  grafikalıq  belginiń  sheshiwshi 
áhmiyetke  iye  emesliginde.  Qospa  sózlerdi  anıqlawda  sheshiwshi  belgi  bular 
semantikalıq,  morfologiyalıq,  sintaksislik  belgiler.  Usınday  belgilerine  qarap, 
házirgi  orfografiyamız  boyınsha  boz  tor
ǵay,  suw  jılan,  oq  jılan,  iyt  ayaq  túrinde 
bólek  jazılatu
ǵın  sózlerdi  qospa  sózlerdiń  bir  túri  -  birikpegen  qospa  sózlerdiń 
qatarına jatqarıwǵa boladı.  
Qospa sózlerdiń ishinde soń
ǵı sıńarı bir emes, bir neshe qospa sózlerge birdey 
ortaq bolıp keletuǵın qospa atlıqlar bar. Mısalı, jilik degen komponent  asıq jilik, 
toqpaq  jilik, 
ǵarrı  jilik,  ortan  jilik  degen  qospa  sózlerdiń  bárine  birdey  ortaq 
komponent bolsa, tor
ǵay degen komponent – boz torǵay, qara torǵay, suw torǵay, 
shóje  tor
ǵay  degen  qospa  sózlerdiń  kuramında  qaytalanıp  kelip,  bulardıń  barine 
birdey  ortaq  komponent  boladı.  Sonday-aq,  bel  omırtqa,  moyın  omırtqa  degen 
qospa  sózlerdiń  kuramında  qaytalanıp  kelip,  bulardıń  bárine  ortaq  komponent 
omırtqa.  Bunday  qospa  sózlerdiń  aldıńǵı  komponenti  dáslep  bir  zattı  ekinshi 
zattan,  mısalı,  ortan  jilikti  ǵarrı  jilikten  ajıratıw  xızmetinde  jumsalǵanı  menen, 
keyninde olar jeke mánisinen ayrılıp, qospa sózdiń bir bólegi retinde túsiniledi.              
Joqarıda  atalǵan  qospa  atlıqlardıń  sońǵı  sıńarı  birneshe  qospa  sózdiń 
quramında  qaytalanıp,  solardıń  bárine  birdey  ortaq  element  bolıp  kelse,  ayırım 
qospa  atlıqlardıń,  kerisinshe,  aldıńǵı  sıńarı  birneshe  qospa  sózdiń  kuramında 
kaytalanıp  kelip,  solardıń  bárine  birdey  ortaq  element  retinde  qollanıladı.  Mısalı, 
qayın  ata,  qayın  ene,  qayın  sińli,  qayınbiyke  degen  qospa  sózlerdiń  barlıǵına 
birdey ortaq element – olardıń birinshi sıńarı qayın. 
Sózler,  omonimlerdi  esaplama
ǵandı,  bir-birinen,  ádette,  aytılıwı  hám 
mánileriniń  hár  túrli  bolıp  keliwi  ja
ǵınan ajıraladı. Al  asıq jilik, ortan jilik,  ǵarrı 
jilik,  toqpaq  jilik  sıyaqlı  qospa  sózler  bir-birinen  aldıń
ǵı sıńarları arqalı ajıratılsa, 
qayın ata, qayın ene, qayın sińli, qayın biyke sıyaqlı qospa sózler bir-birinen sońǵı 
sıńarları  arqalı  ajıratıladı.  Bir  sıńarı  birdey  qospa  sózlerdiń  bárine  ulıwma  ortaq 
bolıp keletuǵın qospa sózlerdi ortaq komponentli qospa sózler dep atawǵa boladı. 


 
59 
Ortaq  komponentli  qospa  sózler  birikpegen  qospa  sózlerdiń  ishinde 
ǵana  emes, 
birikken qospa sózlerde de ushırasadı (tasbaqa, qurbaqa).  
Qospa sózlerdiń bir túri bul – qospa kelbetlikler: 
A)  túr-tústi  bildiretu
ǵın  tiykarǵı  kelbetliklerdiń  dizbeklesiwinen  jasalǵan, 
ortaq komponentli qospa kelbetlikler: torı ala, sarı ala, qara ala, qońır ala, shubar 

Download 1.91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   94




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling