Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleri hám olardıń
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
- Bu sahifa navigatsiya:
- Смирницкий А.И.
- Кононов Н.А.
Qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleri hám olardıń bir-birinen parqın ajıratıw máseleleri Lingvistikalıq izertlewler menen ádebiyatlarda, oqıw qurallarında qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń parqı ele de anıq ajıratılmay kiyatır. Ádette, sózler dara hám qospa sóz bolıp eki toparǵa bólip úyreniledi. Dara sózlerge qanday sózlerdiń kiretu ǵınlıǵı tuwralı másele – til biliminde ábden úyrenilgen, pikir talasın tuwdırmaytuǵın másele. Al hár túrli tillerdegi qospa sózlerdiń shegin, olardıń túrlerin anıqlaw, ásirese qospa sózlerdi frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen ajıratıw máseleleri tıyanaqlı sheshimin taba almay kiyatır. Bul máseleler tyurkologiyada ǵana emes, slavyan, german hám roman tillerinde de tolıq úyrenilmegen, kuramalı máselelerden bolıp esaplanadı. Demek, bul mashqala – jeke tillerge ǵana emes, sonıń menen birge kóplegen tillerge birdey qatnası bar, ulıwma lingvistikalıq mashqala. Til biliminde dizbeklesip kollanılatuǵın sózlerdiń ayırım toparın, mısalı, orıs tilindegi jeleznaya doroga degen sózdi L.V.Sherba qospa sózdiń qatarına jatqarsa, V.V.Vinogradov alımlar turaqlı sóz dizbeginiń qatarına jatqaradı. 3 Ayırım tyurkologlar frazeologiyalıq sóz dizbeklerin qospa sózlerdiń qatarına jatqaradı. Mısalı, N.A.Kononov ózbek tilindegi quli keng, quli ochiq (qolı ashıq), manglayi qora (baxısız) sıyaqlı frazeologiyalıq sóz dizbeklerin qospa sóz dep esaplaydı. 4 E.V.Sevortyan azerbayjan tilindegi a ǵsaggal (aqsaqal), garangush 1 Смирницкий А.И.. К вопросу о слове. Сб. «Вопросы теории и истории языка..», М., 1952, С.190. 2 Панфилов В.З. Об определении понятия слова. Сб. «Морфологическая структура слова в языках разлияных типов». М-Л., 1963, С.140-142. 3 Грамматика русского языка. Т,1, М., 1953, С.16. 4 Кононов Н.А. Грамматика современного узбекского литературного языка. М-Л., 1960, С.133. 48 (qarlıǵash), ayaggabı (ayaq kiyim), achıgkóz (kózi ashıq), kúnebaxan (kúngeba ǵar), bashkásen (bas keser) sıyaqlılardı qospa sóz dep esaplaydı 1 . Qazaq tilin izertlewshi A.I.Isqaqov qospa sózlerdi kóplegen tillik materiallar tiykarında keń kólemde qarastırıp, qospa sózler degen uǵımnıń ishinde frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde kirgizedi. Ol bılay deydi: «Qospa sóz dep keminde eki yamasa onnan da kóp dara sózden quralıp, ritm, ırǵaq jaǵınan birdey, leksika-semantikalıq jaqtan bir tutas, leksika-grammatikalıq jaqtan bir pútin bolıp birlesip turaqlasqan qospa sózdi aytamız. Mısalı, búgin, bıyıl, aǵayin, qolqanat, búgin-erteń, erteli-kesh, keleǵoy, aytıp otır, otıra tur, miynet et, húrmet qıl, oǵırı kók, dım qızıl, sap-sarı, ala báhár, kúni keshe, jalań ayaq, jalań bas, qurıalaqan, temir jol, qoyan júrek, temir qazıq, jeti qaraqshı, urda tut, arqa súyew, tayaq jew, sol sebepli sıyaqlı sózlerdiń bári de qospa sózlerge jatadı». 2 Bul mısallardıń ishinde na ǵız qospa sózler menen birge qoyan júrek, urda tut hám hám t.b. frazeologiyalıq sóz dizbekleri de berilgen. Sonday-aq, avtor frazeologiyalıq sóz dizbeklerin qospa sózlerdiń qatarına qosıw haqqında bılay deydi: «Bir jaǵınan, júrek jutqan, júrek jalǵaw, janı ashıw, juldızı janbaw, qas penen kózdiń arasında sıyaqlı qospa sózlerdi, ekinshi ja ǵınan asqar taw, temir jol, qıpsha bel, súmbil shash, deni saw, esi durıs, dińkesi qurıw, taban tirew sıyaqlı qospa sózlerdi alsaq, bular til biliminde turaqlı sóz dizbekleri dep yamasa frazeologiyalıq birlikler dep atalatuǵın qospa sózlerdiń qatarına jatadı». 3 Hár túrli tillerdiń sıpatlama grammatikaları menen akademiyalıq grammatikalarınıń «Qospa sózler» yamasa «Sóz jasalıw» dep atalatuǵın tarawlarında sintaksislik usıl arqalı jasalǵan qospa sózlerdiń qatarında geyde frazeologiyalıq sóz dizbekleri de beriledi, biraq bul grammatikalardıń jeke sóz shaqaplarına arnalǵan tarawlarında hár sóz shaqabına tán qospa sózlerdiń barlıq túrleri úyrenilip, olardıń ishinde frazeologiyalık sóz dizbekleri aytılmaydı, mısallar da keltirilmeydi. Ayırım grammatikalarda frazeologiyalıq sóz dizbekleri qospa sózlerdiń katarına ulıwma kirgizilmeydi. Olar frazeologiyalıq birlik retinde til biliminiń frazeologiya tarawında ǵana qarastırıladı. Demek, bulardıń bári frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń birese qospa sózlerdiń katarında qaralıp, birese ulıwma basqa topar, basqa qubılıs retinde sanalıp, qospa sóz benen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń jigi ajıratılmay kiyatır ǵanlıǵın kórsetedi. Ayırım lingvistikalıq miynetlerde qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń jigi ajıratılmay, bir-biri menen aralasıp ketiwi olardıń bir-birinen ayırmashılı ǵı yamasa aralıq jiginiń joqlı ǵınan emes, al biziń ele de bolsa olardıń jigin ajıratatuǵınday belgiler menen ólshemlerdiń jeterli dárejede anıqlay almawımızda, sonday-aq qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń bir-biri menen ushlasıp, tıǵız baylanıslı ekenliginde. 1 Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling