Qaraqalpaqstan aymag’inan tabilg’an ossuariylerdin’ tariyxiy izertlewlerdegi a’hmiyeti Idrisov Imalatdin – qmu tariyx fakulteti studenti Jalgasbaeva Gulasal – qmu tariyx fakulteti studenti

Ossuariy (latinsha os – suyek) – zardushtiylik dinine tiyisli xaliqlarda marhumnin suyegi salingan gulal, tas yaki gansh idis, Zardushtiylikte olini topiraqqa jerlew qadagan etilgen. Bunda olar “Ana jer muqaddes, topiraqtin quramin buzbaw kerek dep esaplagan. Sonin ushin da harbir awil, rayon qalada, taw etegi yaki biyik tobelikke olikti aparip taslap ketetugin bolgan. Har turli jabayi haywanlar ham quslar oliktin goshlerin jep ketkennen son suyekleri jiynap alinip, oz aldina orinda saqlangan. Ayirim qawimlerde oli kuydirilip, kuli jiynastirilip , qasterlep asralgan.
Ossuariyler ilaydan gulallar tarepinen kespe nagisli tarizde jasalip arnawli qumbizlarda pisirilgen.olar turli kolemde bolgan. Bas suyekler saqlanatugin ossuariylardin qaqpagi tutqishina marhum basinin korinisi tusirilgen.
Orta Aziya xaliqlarinda ossuariylarga salip komiw adeti e.sh bir min jilliqtin birinshi yariminda qaliplesip, eramizdin VIII asirine shekem dawam etken. Xorezmnen tabilgan ayyemgi ossuariyler haykel formasinda bolip, oliklerdi ilahiylestiriwdi sawlelendirgen. Ossuariyler en ayyemgi dasturlerdi uyreniwde, ertedegi ameliy korkem-onerdin nazik qirlarin aniqlawda komeklesedi. Qaraqalpaqstan aymaģında Adam sùyekleri bolǵan ossuariylar jerge kòmilgen, yamasa arnawlı jer astı jaylarına - nauslarģa qoyılģan. Àmiwdàrya (Shılpıq), Xojeli ( Nazlimxansulıw qoyımshılıģı ), Nòkis rayonı ( Tòkqala qoyımshılıģı ), Amiwdarya (Qubataw qoyımshılıģı ), Bozataw ( Kùyikqala qoyımshılıģı ) rayonlarında ossuariy kòmilgen eski mazarlar bar. Bunday orınlar sonday-aq Ústirt keńisliginde, Qarataw dizbekleri, Porlıtaw hám basqalarda da jerlerden qazıp izertlengen. Usılar Shılpıq zardushtiylik dinine tiyisli iri arxeologiyalıq estelik sanaladı. Bul jerden kòplep ossuariylerdiń tabılıwı esteliktiń qunın elede arttırdı. Estelikten qazıp ùyrenilgen tabılmalar arxeolog alımlar ushın tariyxiy izertlewlerde bahalı matariallar bolıp xizmet qıldı.
Àyyemgi Zardushtiylik esteligi esaplanģan Shılpıq 15 metr biyikliktegi 65 metr diametrge iye tóbesiz domalaq minar bolıp, Nókisten 43 km aralıqtaǵı tábiyiy tóbeliktiń shıńında jaylasqan. Òliniń qaldıqları minar ishinde jabayı quslar hàm hawyanlarģa jem ushın qaldırilģan. Keyin, sùyek qaldıqları ossuariylarģa toplanıp, jerge ko'milgan. Daslep, minar tòbeden tómenge túsken 20 metrli nárwan menen baslanǵan edi. Minardıń tiykarģı bóleginen dárya tárep koridor túsken. Minar hàm onıń átirapında ılay taxtayshalar hám tas ossuariylar tabılǵan bolıp, olardıń ayırımları búgin Nókis hám Tashkenttegi muzeylerde saqlanıp kelinbekte. II-IV ásirlerde zardushtler daxmasi retinde boy tiklegen bolsa, IX-XI ásirlerde jergilikli xalıq onnan xabar minarı retinde paydalanǵan.
Ulkemizdiń Ámiwdárya rayonı aymaǵında jaylasqan bul esteliktiń ilimge belgili táreplerinen belgisiz tarepleri kóplew. 1959-jılı etnograf alım X.Esbergenov tárepinen Shılpıqtıń karamatlı ruwxlar jasaytuǵın qádem jay ekenligi haqqında tómendegi qatarlar jazıp alınǵan. Sırdárya táreptegi xanlıqtan salıq jıynap qaytıp kiyatırǵan Xiywa xanınıń shabarmanlarına alıstan Shılpıq qaptalında júrgen bir topar ziyaratshılar kórinedi. Usınday namazlıger waqtı bolıwına qaramastan ziyarat etip júrgen kimler eken dep shabarmanlar jaqınlap kelse, Shılpıq qaptalında heshbir janlı zattıń joq ekenliginiń guwası boladı. Xiywaǵa jetip kelgen soń olar ózleriniń jolda kórgen bilgenleriniń bárin qaldırmay xanǵa xabarlaydı. Shılpıq haqqında ráwiyatlardan burınnan xabarı bar xan Shılpıqtaǵı ruwxlardı shad etiw arqalı olarǵa jaqınlasıw maqsetinde qorǵan qaptalınan tas medrese saldıradı. Shınında da bul jerde XVIII ásirdiń aqırı XIX ásirdiń birinshi yarımında Xiywa xanınıń elshisi qıpshaq qalasınıń hákimi Xojaniyaz biy tárepinen medrese salınǵan. Bul medresede xalqımızdıń usı dáwirlerdegi belgili aǵartıwshılarınıń biri Iman iyshan Qayıpnazar ulı muddarislik etken medrese 1929-jılı shoralar tárepinen buzılǵan. Etnograf X.Esbergenovtıń pikirinshe Shılpıqqa dáslep 30 - zorastrizm, keyin islam dini qaǵıydalarına say marhumlar alıp kelinip, tiyisli dasturiy xizmetler ótkerilip bolǵan soń olardı basqa jerlerge alıp barıp jerlegen. Shılpıq tiykarınan Qubla Aral boyındaǵı belgili sıyınıw ormnlarınıń biri bolǵan. Oǵan jas jubaylar, perzentsiz kelinshekler, tabı bar adamlar kelip ziyarat etken.
Professor S.P.Tolstov Shılpıq zoroastrizm dinine tán estelik bul orın zoroastrizm dini dástúri boyınsha ólilerdiń súyegin etinen tazalaytuǵın orın-daxma degen juwmaqqa kelgen. Bul pikir estelikte 1960-1970 jılları izertlew jumısın alıp barǵan arxeolog P.Manilov tárepinen qabıl etilgen hám sol túrinde ilimiy ortalıqqa kirgizilgen. Professor M.Mambetullaev ta Shılpıqtıń daxma bolǵanına gúman joqlıǵın aytadı. Shınında da estelik ishinde adamlardıń jasawı ushın zárúrli bolǵan qurılıstıń heshqanday belgileri de ushıraspaydı.
Zardushtiylik dinine tiyisli tabılmalar qazıp izertlengen orinlardin jàne biri Xojeli rayonindagi Mizdakxan kompleksinde jaylasqan. Otiriqshi xaliq arasinda bul orin Jumart qasap degenat penen belgili. XIX ham XX asirdin baslarinda jazip alingan apsanalr boyinsha bul jerde ertedegi asharshiliq zamanlardin birinde Jumart qassap degen “karamatli” adam jasagan. Ol usi dogerektin xalqina birdey xizmet etip olardi gosh penen tamiyinlegen qqssap bolgan.
1987-jılı Jumart qassap tòbeligi qazıp izertlendi. Nàtiyjede bul jerde erte zamanlarda bàlentligi 4 m, eni 40 m, tariyxiy dùmpeshiktiń turģanlıģı, onıń ùstinde zardushtiylik dini dàstùrlerine baylanıslı ossuariylardıń qoyılģanlıģınan derek beriwshi materiallar tabıldı. Demek, 1960- jılları Jumart qassaptan 300 metrdey qubla tàrepte ashılģan joqlıq sùyekleri salinģan juzdey ossuariyalarg'a dùmpeshiktiń tikkeley qatnasi bar degen sòz. Yag'niy bul zardushtiylik diniy dàstùrlerine tàn marxumlardıń sùyegin etinen tazalaytug'in orin - daxma. Belgili alimlar S. P. Tolstov hàm Yu.V.Knorozovlardıń Jumart atamasın àyyemgi ańızlardagi Gavmardqa, yag'niy, Kayumarsqa baylanısı bar ekenligin aytqan edi.
Solay etip, Jumart qassap dùmpeshigi eramızdıń baslarınan X àsirge shekem Gavmard dep atalıp hám òlilerdiń sùyeklerin góshinen tazalaw orın - daxma rolin atqarǵan. Islam dininiń ornawı menen, IX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap òliler jańa dàstùrge kóre jerlengen. Sol mùnasibet penen áyyemgi dùmpeshik tòbesine topıraq ùyilip, onıń biyikligi hám kòlemk eki esege òsken. Bul jerde jerlengen marxumlardıń basım kópshiligi otırıqshı ozgergen kóshpeli shańaraq wákilleri bolıwı da múmkin.
Mizdakxan kompleksindegi zardushtiylik dástúrldi Qarataw, Qusxanataw, Porlı taw, Jumir taw dizbekleri, Ústirt biyikligi, sonıń menen birge, bólek biyik tòbeshiklerden kóriw múmkin. Mısalı, Nòkis rayonı aymaǵında jaylasqan Tòk tawı aymaģında IV - VIII ásirlerge tiyisli ossuar qoyımshılıqları ashıldı. Erte dawirlerde bul jerde Qala Ashraf atı menen, keyinirek Tek qala atı menen qala qaldıqları saqlanıp qalǵan. Qalanıń jasaģan waqtı e.sh. IV àsirdenden eramızdıń XI ásir aqırına tuwrı keledi. Etnograf G. P. Snesarevtıń ornatılģan qanday da bir arxitekturalıq jay, onıń aldındaǵı tabıt, janındaǵı qurbanlıq ıdısı, tabıt átirapında turǵan bir neshe adamlardıń kòrinisleri sàwlelengen.
Aytıp òtiwimiz kerek, zardushtiyliktiń diniy dástúrlerinde iyt eń kàramatlı haywanlardan sanalıp, olardıń òlimi adam òlimi menen bir qatarda esaplanģan hàm olarǵa sıyınılģan. Tòkqala hám Mizdakxan kompleksinen tabılǵan ossuariylardı iytlerdiń suyekleri hám olardıń diywallardaǵı sùwretleri pikirimiz dáliyli boladı. Xalıq arasında iyt haqqında tarqalǵan ráwiyatlar tòrkininde usı dàwirge shekem, yaģniy islam shekemgi zardushtiylikke tàn faktler de bar.
Tòkqala 1959-1962-jillarda Òzbekstan Respublikası Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan filialialınıń tariyx, til hám ádebiyat instituti arxeologiya hám etnografiya sektori xizmetkerleri tárepinen A.V.Gudkova basshilığında Tók-qalada qazıw islerin alıp bardı. Esteliktiń arqa-batıs bòliminen eki dáwirge tiyisli jerlew dástùrleri kórinedi. A.V.Gudkovanin kòrsetiwinshe ossuariylarga jerlew VII-VIII ásirlerge, al qabirlerge jerlew IX-XI ásirlerge kirgizildi. Tòkqaladan tabılǵan ossuariylar Vendidattıń altınshı fargardasına sàykes tas yamasa alebastradan islengen. 1962-jılģa shekem arxeologiyalıq izertlew islerine qànige antropologlar qatnaspaģan. Usi jildan baslap xronologiyalıq izertlew ótkerilip, ossuariylarda kóbirek evropeoidliq yaki Shigis Jer Orta teńizi tipinen Orta Aziya Eki dárya aralığı tipine ote baslawı, sonday-aq az sanda mongoloidlıq aralasıw kòrindi. Al S.P.Tolstov hám T.A.Trofimovalardi pikirinshe Xorezm oazisinde mongoloidliq tip xioniyler menen birge payda bolgan.
Qoyqirlanqala (Turtkul rayonı ) akademikalıq S. P. Tolstovtıń sózlerine kóre, sol waqıtlarda ol ayrıqsha jerlew ornıı - xram bolıp xızmet etken. Ossuariylarģa, altın ıdıslarģa, salınģan patsha sùyekleri Qoyqırılģanqalanıń oraylıq qarańǵı zallarında saqlanǵan. Xramda daxm etilgen patshaģa Anaxit hám Siyovushqa sıyınıw munasàbeti menen qalada túrli diniy bayramlar, dástúrler ótkerilgen.
Jerlewge baylanıslı diniy qubılıslarǵa uqsas dástúrdi Qoyqırılǵanqalanıń da qunlı tàrepleriniń biri sanaladı. Sonda Qoyqırılǵanqala mavzoley xramında húkimdarlar qalay jerlengen degen soraw payda boladı. Qubla Aral boyı arxeologiyasında toplanǵan derekler úlkemizde ólilerdi jerlew boyınsha hárqıylı dástúrlerdiń bolǵanlıǵın kórsetedı. Máselen, tas dáwirlerinen baslap qola dáwirlerine shekem ólilerdi komip jerlew dástúri bolǵan. Qoyqırılǵanqala salınǵan dáwirlerge kelgende óli súyeklerin etinen tazalap ossuariylarda saqlaw, otqa jaǵıp kremaciya etiw hám olardıń kúllerin ıdıslarǵa salıp saqlaw dástúri de orın aladı. Mine usı dástúrge tán húkimdar súyegi Qoyqırılǵanqalanıń oraylıq qurılısındaǵı maydanshaǵa ornatılıp karamatlı otta jaǵılǵan, kúli arnawlı ıdısqa salınıp, onıń ǵaziyneleri menen xramnıń tómengi qabatındaǵı "qarańǵı xana" da ornalastırılıp qapı mórlengen. Esik aldında qudıq qazılǵan, oǵan zaldan keletuǵın jol kese diywal menen jabılǵan. Bul da jetkiliksiz dep tabılıp, ekinshi qabattan "qarańǵı xananıń" zalına túsetuǵın basqıshlar gerbish penen órilip, ol birotala jawıp taslanǵan. Solay etip, "qarańǵı xana" jaylasqan xramnıń batıs