Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

§ 37. Feyildin’ meyil formaları ha’m
olаrdın’ stillik qollanılıwı
Feyildin’ meyil formaları is-ha’rekettin’ haqıyqatlıqqa bolg’an ha’r turli qatnasların an’latadı. So’ylesiwshinin’ haqıyqatlıqqa bolg’an qаtnаslаrı qollanılıw mazmunina qaray: buyrıq, tilek, sha’rt, maqset ha’m anıq xabar ma’nilerinde qollanıladı. Mısalı: bar, barsın, barayın (barayıq); barsa (barsam, barsan’) barmaqshı, (barmaqshıman, barmaqsısan’); bardı (bardım, bardın’) feyillerinin’ ma’nisi ha’mmesinde birdey emes. Olar ha’r tu’rli formalarda qollanılıwına qaray hа’r tu’rli grammatikalıq ma’nilerdi bildiredi. Da’slepki eki feyil (bar, barsın) buyrıqtı, son’g’ı (barayın, barayıq) tilekti, barsa feyili sha’rtti, barmaqshıman feyili maqset, bardı, bardım feyiller anıq xabardı bildirip keledi. Meyil formaları usı sıyaqlı formalıq ha’m ma’nilik o’zgesheliklerine qaray: buyrıq, tilek, sha’rt, maqset ha’m anıqlıq meyil bolıp 5 tu’rge bo’linedi.
Buyrıq meyil. Buyrıq meyildin’ is-ha’reketi so’ylewshinin’ ekinshi birewge buyırıw ma’nisin an’latadı. So’ylewshinin’ buyrıg’ı tın’lawshıg’a (II betke), tın’lawshı arqalı basqa birewge (III betke), o’tedi. Sonlıqtan haqıyqıy buyrıq meyil formaları II ha’m III bet arqalı bildiriledi. Mısalı: al, ayt, oqı, u’yret, u’yren, aytın’, oqın’, oqısın, aytsın t.b.


Buyrıq meyildin’ betleniw paradigması:

Birlik Ko’plik

I- I oqıyıq, isleyik

II oqı, isle, oqın’, islen’ II oqın’, islen’, oqın’ız, islen’iz (ler)
III oqısın, islesin III oqısın, islesin


Buyrıq meyildin’ I beti birlikte joq, buyrıq meyildin’ I betinin’ ko’pligi -(a) yıq formasina iye.
Buyrıq meyildin’ I betinin’ ko’plik formasında (-ayıq/-eyik) eki tu’rli ma’ni buyrıq ha’m tilek ma’nileri an’latıp turadı. Biraq tilekke qarag’anda shaqırıq ma’nisindegi buyrıq basım keledi. Sebebi -ayıq/-eyik forması arqalı bildirilgen is-ha’reket tek so’ylewshinin’ o’zine qaratılmay, basqa birewlerge-ko’pshilikke qaratıladi. Ko’pshilikti qaratıw, shaqırıw ma’nisindegi is-ha’reketlerdi bildiredi: barayıq, qarayıq, alayıq, oqıyıq t.b.
Tilek meyil. Tilek meyil is-ha’rekettin’ isleniwine so’ylewshinin’ tilek-o’tinishin, arman etiwin, soranıw t.b. tileklerin bildiredi. Tilek meyil ma’nisinen ele islenbegen, biraq isleniwi tiyis bolg’an is-ha’reketler an’latılıp turadı. Sonlıqtan so’ylewshi is-ha’rekettin’ isleniwi, orınlanıwı ushın basqa birewden o’tinedi, soranadı yamasa uluwma tilegin bildiredi. Mısalı: alayın, keteyin, o’teyin, o’tkeymen, o’tkey, alg’ım, oqıg’ım keledi t.b.
Tilek meyil eki tu’rli usıl menen jasaladı: 1) qosımtalar arqalı ha’m 2)so’z qosılıw arqalı.
1. Tilek meyildin’ birinshi tu’ri -ayın/ -eyin , -g’ay/-gey, (-qay/-key) qosımtaları arqalı jasaladı:
a) tilek meyildin’ -ayın/-eyin qosımtası tek I-bet, birlik sanda tilek meyil ma’nisin bildiredi. Onın’ -ayıq/-eyik ko’plik forması tilek ma’nisinen uzaqlasıp, buyrıq, shaqırıq ma’nisin bildirip te keledi. Mısalı:

Ju’rin’ qızlar suw boyına barayıq,

Oyın-ku’lki tamashalar qurayıq.
(Xalıq qosıg’ı).


b) tilek meyildin’ -g’ay/-gey qosımtası tu’bir ha’m do’rendi feyillerge qosılıp, III-bettegi tilek meyildi jasaydı: O’tkey, sawalg’ay, saw bolg’ay, ko’p bolg’ay, aman bolg’ay, aman kelgey t.b.
2. Tilek meyil so’z qosılıw arqalı to’mendegishe jasaladı:
a) tartım qosımtalı -g’ı/-gi formalı atawısh feyil menen kel ko’mekshi feyilinin’ qosılıwı arqalı jasaladı: alg’ım keledi, ko’rgim keledi, oqıg’ımız keledi t.b.
b) -sa/-se formalı sha’rt meyil menen edi, eken tolıqsız feyildin’ qosılıwı arqalı jasaladı: kelse edi, kelse eken, oqısan’ eken t.b.
Tilek meyil -ar/-er, -r +edim (edin’, edi) tolıqsız feyildin’ qosılıwı arqalı da bildiriledi: izler edim, ko’rer edim, o’ser edin’ t.b.
Sonday-aq bul ma’ni buyrıq meyildin’ III bet forması arqalı da an’latıladı: Bul jag’dayda -sın/-sin formalı tilek meyil, ko’binese turaqlı dizbek formasında qollanıladı: baxtın’ ashılsın, basın’nan baxıt ketpesin (S.K.).
Tilek meyildin’ ma’nisi buyrıq meyildin’ II bet sıpayı formasına qatnaslı da bildiriledi. Bunday jag’dayda da buyrıq turaqlı dizbek formasında kelip stillik jaqtan pikirdin’ ta’sirliligin arttıradı: ba’rekella, barekella balam, ko’z-tilden saqlasın, u’p-u’lken jigit bolıp qalıpsan (S.K.).