Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

FeyIl
§ 35. Feyil tuwrаlı tu’sinik
Jаnlı zаtlаrdın’, tа’biyаt qubılıslаrının’ is-hа’reketin hа’m hаlаtlаrın bildiretug’ın so’z shаqаbınа feyil delinedi.
Feyildin’ bаsqа so’z shаqаplаrınаn tiykаrg’ı o’zgesheligi, onın’ leksikа-semаntikаlıq jаqtаn is-hа’reket mа’nisine, аl grаmmаtikаlıq jаqtаn dа’reje, meyil, mа’hа’аl, bet-sаn kаtegoriyаlаrınа, bolımlı bolımsız formаlаrg’а iye bolıwı menen sıpаtlаnаdı. Feyildin’ bul morfologiyаlıq kаtegoriyаlаrı onın’ bаsqа so’z shаqаplаrınаn tiykаrg’ı o’zgesheligin belgileydi.
Feyiller, tiykаrınаn, аtlıq so’zlerge bаylаnıslı qollаnılаdı. Feyil-lerdin’ leksikа-semаntikаlıq hа’m grаmmаtikаlıq belgileri, sintаksislik xızmeti аtlıq so’zler аrqаlı аnıqlаnаdı. Mа’selen, ushtı, аg’ıp tur, terildi feyilleri leksikаlıq mа’nisi jаg’ınаn uluwmа аbstrаkt mа’nidegi is-hа’reketlerdi bildiredi. Olаrdı аtlıq so’zler menen bаylаnıstırıp sаmolyot ushtı, qus ushtı yаmаsа tozаn’ ushtı, suw аg’ıp tur, pаxtа terildi dep аytqаnımızdа, sol feyillerdin’ uluwmаlıq mа’nisi аtlıqlаr menen аylаnısqа tu’sip, dа’slepki uluwmаlıq mа’nisinen аnıq is-hа’reketlerdi bildiredi.
Tildin’ so’zlik qurаmındаg’ı hа’rbir so’zdin’ leksikа-semаntikаlıq o’zgesheligi sol so’zdin’ obiektivlik leksikаlıq mа’nisi аrqаlı аnıqlаnаdı. Mа’selen, аtlıqlаrdın’ leksikаlıq mа’nisi zаt yаmаsа zаtlıq mа’nidegi ug’ımlаrdı, kelbetliktin’ zаttın’ tu’r-tu’si, ren’i, sаpаsı, tulg’аsı hа’m t. b. belgilerin, sаnlıq zаttın’ sаn-mug’dаrın, rа’wish is-hа’rekettin’ isleniw ornı, wаqtı, sаpаsı hа’m t. b. belgilerin, feyiller zаtlаrdın’ is-hа’reketin bildiredi. So’zlerdin’ bul sıyаqlı leksikа-semаntikаlıq o’zgeshelikleri leksikаlıq birliklerdi so’z shаqаplаrınа bo’liwde tiykаrg’ı belgi retinde qаrаlаdı.
Feyiller uluwmа hа’reket bildiriwshi so’z shаqаbı dep qаrаlg’аnı menen, onın’ leksikа-semаntikаlıq o’zgeshelikleri ju’dа’ ken’.
Feyiller leksikа-semаntikаlıq jаqtаn, tiyаkrınаn, qıymıl-hа’reket feyilleri hа’m hаlаt feyilleri bolıp, u’lken eki topаrg’а bo’linedi.
1. Qıymıl-hа’reket feyilleri ken’isliktegi uluwmа is-hа’rekettin’ bir orınnаn ekinshi orıng’а o’tiwi, bаg’dаrlаnıw, qıymıl-qozg’аlıstı bildiredi. Olаr o’z ishinde to’mendegi semаntikаlıq o’zgesheliklerge iye: а) ken’isliktegi uluwmа qıymıl-hа’reketti (ju’riw, shаbıw, sekiriw, en’beklew, sırg’аnаw, аg’ıw, ushıw,аynаlıw hа’m t. b; b) qıymıl-hа’rekettin’ betаlıs-bаg’dаrın (bаrıw, keliw, ketiw, shıg’ıw, kiriw, tu’siw, ko’teriliw, qаshıw hа’m t. b.); d) qıymıl-hа’rekettin’ belgili bir obiektke qаrаtılg’аnın (o’riw, sаlıw, tigiw, sıbаw, otаw, teriw, orıw, iyiw, buzıw, qurıw, sındırıw, qulаtıw, jırtıw, bombаlаw, julıw, аtıw, boyаw, аqlаw, tаzаlаw) hа’m t. b. is-hа’reketlerdi bildiredi.
2. Hаlаt feyilleri mа’nisi jаg’ınаn joqаrıdаg’ı feyillerdey ken’isliktegi qıymıl-hа’reketlerdi bildirmeydi. Bul feyiller zаtlаrdın’, qubılıs-hа’diyselerdin’ is-hа’reket hаlаtın bildiredi. Olаr o’z ishinde to’mendegidey mа’ni o’zgesheliklerine iye bolаdı: а) аdаm yа jаnlı mаqluqlаrdın’ is-hа’reket hаlаtın (uyqılаw, oyаnıw, аwırıw, shаrshаw, аzıw, o’liw, semiriw, qаrtаyıw, ko’rkeyiw hа’m t. b.); b) zаtlаrdın’ o’zgeriske ushırаw hаlаtın (аzаytıw, ko’beyiw, o’zgeriw, u’yiliw, tаwsılıw, uzаyıw, qısqаrıw, so’niw, jаnıw, ko’geriw, gu’rlew, solıw, quwrаw, hа’m t. b.); d) otır, tur, jаtır feyilleri tolıq mа’nili hа’m ko’mekshi feyil mа’nilerinde qollаnılаdı. Eki jаg’dаydа dа bul feyiller adam yamasa basqa bir zаtlаrdın’ is-hа’reket, hаlаtlаrın bildiredi. Mа’selen, u’yde otır (kelip otır), dаlаdа tur (аg’ıp tur), u’yde jаtır (аwırıp jаtır).
Feyillerdin’ bulаrdаn bаsqа dа leksikа-semаntikаlıq mа’nileri ko’p.
Feyiller o’zine tа’n so’z jаsаwshı qosımtаlаrg’а, hаl feyil, kelbetlik feyil hа’m hа’reket аtı sıyаqlı betlik emes funktsionаl formаlаrg’а iye bolаdı.
Bul joqаrıdаg’ı feyillerdin’ hа’r qаysısının’ o’z ornındа qollаnılıwı so’ylewdin’ аnıqlıg’ı hа’m tа’sirliligin аrttırаdı.


76-shınıg’ıw. To’mende berilgen feyillerdi leksika-semantikalıq ma’nisine qaray qanday feyiller ekenin awızsha ajiratıp aytın’.
ju’ziw, uyıqlaw, otırıw, ag’ıw, su’ngiw, azıw, qartayıw, tigiw, sıbaw, solıw, quwraw, so’ylew, aytıw, quwanıw, ku’liw, jalt-jult etiw, tars-turs etiw, tuwıw, qozılaw t.b.
77-shınıg’ıw. Berilgen tekstti ko’shirip jazın’. Teksttegi ha’rbir ga’ptegi feyillerdi tawıp, olardın’ qıymıl-ha’reket ma’nisin bildiriwshi feyildin’ astın bir, halat bildiriwshi feyillerdin’ astın eki ret sızıp, olardın’ qıymıl ha’reket feyilleri hа’m hаlаt feyilleri dep atalıwın tu’sindirin’.

Ushı-qıyırı menen shet-shebirine ko’z jetkisiz Shelpeklinin’dalası Qızılqumnın’ erkesindey to’sin ken’ kerip jatır. Qırdın’ ot-sho’pli ken’ jazıg’ına qoy bag’ıp kelgen Asqar shopan qoraların aynalıp, qoylardın’ sırtınan qarap tur. Ol birazdan keyin ala gewgim tu’sken ma’ha’lde u’yine keldi.

Oshaqta quman paqırlap qaynap tur. Azdan keyin shay demlendi. Da’stu’rqan jayıldi. Asqar eki birdey balasın dizesine alma-gezek qondırıp, jayg’asıp shay iship otır.
Asqar shay iship bolıp, bir jambaslap jattı. Keyin ja’ne sergeklenip ko’zi shayday ashıldı. Keregenin’ basına ildiriwli turg’an duwtardı alıp, quyqıljıtıp shertti. Qazanayaq bette ju’rgen hayalı mıyıq tartıp ku’limsireydi (O’.X.).


§ 36. Feyildin’ da’reje formaları ha’m olаrdın’
stillik qollanılıwı
Feyiller tiykarg’ı leksikalıq ma’nisi menen qatar birneshe leksika-grammatikalıq ma’nilerdi de bildiredi. Is-ha’reket penen onın’ islewshisi arasındag’ı ma’nilik qatnaslardı bildiriwshi feyil formalarına da’reje formaları delinedi. Mısalı: juwdı, juwındı, juwındırdı, juwıstı, juwıldı feyillerinin’ is-ha’reketlerinin’ isleniwi bir da’rejede emes. Olardın’ birinshisi tu’p da’rejede kelip, is-ha’rekettin’ uluwma islengenligin bildiredi. Ekinshi feyilde tu’bir feyilge -ın qosımtası qosılıp, is-ha’rekettin’ subiekttin’ o’zi ta’repinen islengenligin, u’shinshi feyilde -dir qosımtası qosılıp, basqa birew ta’repinen islengenlikti bildiredi. Sonday-aq, to’rtinshi, besinshi feyillerde -is, -il qosımtaları qosılıw menen joqarıdag’ı taqlıtte qosımtalardın’ mazmunına ılayıq bir ha’reketten ekinshi ha’reketke o’tedi.
Feyil da’rejeleri ha’reket penen subiekt ha’m obiekt arasındag’ı qatnasları ha’m da’reje formasına qaray tu’p da’reje, o’zlik da’reje, o’zgelik da’reje, sheriklik da’reje, belgisiz da’reje sıyaqlı bes tu’rge bo’linedi.
Tu’p da’reje. Feyildin’ tu’p da’rejesi o’zine ta’n da’reje qosımtasına iye emes. Onın’ ma’nisi feyildin’ tu’bir, do’rendi formaları arqalı bildiriledi: terdi, juwdı, jazdı, suwg’ardı, tazardı t.b. Mısalı: Azat xat jazdı. A’ysa’nem kir juwdı. Ol atızlardı suwg’ardı t.b. tu’bir ha’m do’rendi tu’bir formalarında subiekttin’ is-ha’reketin bildiredi.
Feyildin’ tu’p da’rejesi, ko’binese awıspalı ha’m awıspasız feyil ma’nilerinde qollanıladı:
a) tu’p da’reje awıspalı feyil ma’nisin bildirip kelgende, subiekttin’ is-ha’reketinin’ ken’ qatnasqanlıg’ın bildirip, ha’reket tuwra obiektke bag’darlanadı: oqı (kitaptı oqı), jaz (xattı jaz), suwg’ar (atızdı suwg’ar), tazala (ko’sheni tazala) t.b.
b) tu’p da’reje awıspasız feyil ma’nisinde kelgende, is-ha’reket passivlik sıpatqa iye bolıp, tuwra obiektke emes, qıya obiektke qatnaslı boladı: bar, kel, otır, tur, ju’r, tu’s, kel, qal t.b: awılg’a bar, awıldan kel, u’yde qal t.b.
Tu’p da’reje feyilleri basqa da’reje feyillerinin’ jasalıwı ushın tiykar boladı. Feyildin’ basqa da’reje jasawshı formaları tu’bir yamasa do’rendi feyillerge jalg’anıw arqalı subiekt yamasa obiekt arasındag’ı ha’r tu’rli qatnaslardı bildiredi: so’yle, so’yles, so’ylet, so’yletkiz; jıyna, jıynas, jıynastır, jıynat, jıynatqız, jıynattırg’ız t.b.
O’zlik da’reje. O’zlik da’reje feyili subiekttin’ is-ha’reketinin’ o’zi ta’repinen iske asqanın bildiredi. O’zlik da’reje feyilinin’ subiekti obiekttin’ de xızmetin atqaradı, yag’nıy is-ha’reket bir waqıtta subiekt ha’m obiektke qaratılg’an boladı. Mısalı: juwındı, kiyindi, awqatlandı t.b. Bul feyillerdegi is-ha’reket subiekttin’ o’zine qaratılg’an. Sebebi, ha’reketti islewshi de subiekt, ha’reket qaratılg’an obiekt te sol subiekttin’ o’zi.
O’zlik da’reje formaları: -ın -in, -n, siyrek jag’day da -ıl -il, -l.
a) o’zlik da’rejenin’ -ın -in, -n forması, ko’binese awıspalı ma’nidegi tu’p da’reje feyillerine qosılıp, sol awıspalı feyiller awıspasız feyilge o’tedi: jasandı, oylandı, tayarlandı, orandı t.b.;
b) o’zlik da’rejenin’ -ıl -il, -l formaları janlı predmetlerge, a’sirese adamlarg’a qatnaslı so’zlerge qosıladı. Sol is-ha’reket qatnaslı so’z ha’rekettin’ iyesi (subiekti) bolıp keledi: keril, bu’gil, awdarıl, shomıl, burıl, jıynal t.b. Mısalı: Ashlıqtan albırag’an adamlar Qoshqarbaydın’ da’rwazasının’ aldına jıynaldı. Qoshqarbay O’tepke burıldı (S.X.).
O’zlik da’rejenin’ -ın -in, -n ha’m -ıl -il, -l formaları stillik jaqtan bir-biri menen sinonimlik qatarlardı du’zip te qollanıladı: orandı-oraldı, bu’rkendi-bu’rkeldi, jasandı-jasaldı t.b.
O’zgelik da’reje. O’zgelik da’reje feyili is-ha’rekettin’ gramma-tikalıq subiekt arqalı emes, o’zge birew arqalı islengenin bildiredi: aldırdı, jazg’ızdı, aytqızdı, so’yletti, oqıttı, ishkizdi t.b. Mısalı: Ol Asang’a qosıq aytqızdı. Murat inisine kitap oqıttı, xat jazdırdı.
O’zlik da’reje formaları: -dır -dir (-tır -tir); -qız -kiz (-g’ız -giz); -ıt -it, -t.
O’zgelik da’rejenin’ is-ha’reketine eki yamasa birneshe is-ha’reket iyesi qatnasadı:
a) is-ha’rekettin’ islewshisi ekew bolıp kelgende, buyırıwshı ha’m islewshi qatnasadı: Ol inisine xat jazg’ızdı.
b) is-ha’rekettin’ islewshisi ekewden ko’p bolıp qatnasqanda, aytıwshı (buyırıwshı)- isletiwshi (sen), orınlawshı (ol) subiektler qatnasadı: Sen og’an xat jazdır.
O’zgelik da’reje formalarının’ -dır -dir (-tır -tir) tu’rleri -qız -kiz (-g’ız -giz) tu’ri menen, -qar -ker, -ır -ir formaları -qız -kiz forması menen o’z ara sinonim bolıp qollanıladı. Mısalı: jazdır-jazg’ız, oqıttır-oqıtqız, jatqar-jatqız, o’tker-o’tkiz, batır-batqız, ushır-ushqız, jetker-jetkiz t.b.
Sheriklik da’reje. Sheriklik da’reje feyili eki yamasa birneshe adam ta’repinen islengen ha’reketti bildiredi. Sheriklik da’rejenin’ forması -ıs -is, -s: Bul formalar tu’bir ha’m do’rendi tu’bir feyillerge qosılıp birgelik ma’nisindegi ha’reketti an’latadı: qazıs, ko’ris, teris, qag’ıs, jıynas, so’yles t.b.
Sheriklik da’reje forması to’mendegi ma’nilerde qollanıladı:
1. Birgelik-sheriklik ma’nisin an’latadı: Olar uzaq waqıt oylasıp pikirlesedi, juwabı tabılsa quwanısadı (X.T.). Aqbota og’an ja’rdemlesip belgilengen jerge aparıstı (S.X.).
2. Birneshe subiekttin’ ko’plik ma’nidegi is-ha’reketin bildirip, baslawısh penen ko’plik sanda kelisedi. Bunı ko’rgen Rawshan menen Aysa’nem, Gu’lsa’nemler ishek-silesi qatıp ku’listi (J.A.).
Belgisiz da’reje. Belgisiz da’reje feyillerinin’ is-ha’reketti islewshisi belgisiz boladı. Bul feyildin’ da’reje forması -ıl -il, -l: ayırım jag’daylarda o’zlik da’rejenin’ -ın -in, -n formaları arqalı da bildiriledi: xat jazıldı, jap qazıldı, paxta terildi, jer suwg’arıldı, jay salındı, biyday tu’yeklendi t.b.
Belgisiz da’rejenin’ -ın -in, -n forması sırtqı ko’rinisi jag’ınan o’zlik da’reje forması menen birdey. Biraq, bul feyil da’rejelerinin’ arasında is-ha’rekettin’ isleniwi jag’ınan ma’nilik o’zgeshelik bar. Bulardın’ qaysı da’rejenin’ ma’nisinde qollanılg’anlıg’ı kontekstarqalı ajıratıladı. Mısalı: Azat juwındı, kiyindi feyilleri o’zlik da’reje feyili, onın’ is-ha’reketti islewshisi anıq, subiekttin’ o’zi. Al, jay o’rildi, qora tazalandı, kiyim ilindi feyillerinde is-ha’rekettin’ islewshisi belgisiz. Basqa bir belgisiz subiekt grammatikalıq obiekt ta’repinen islengenligi an’latılıp turadı: Jay jumısshılar ta’repinen o’rildi.
Belgisiz da’reje subiekttin’ is-ha’reketti islewshinin’ barlıq jagdayda gapte ko’rinip turıwı sha’rt emes. Stillik talapqa ılayıq ga’pte grammatikalıq obiekt berilmey, grammatikalıq subiekt (passiv subiekt) qollanılıp keledi: g’awashalar suwg’arıldı, paxtalar terildi, eginler jıynaldı t.b.
Geyde belgisiz da’reje formaları tup da’reje feyilleri menen sinonim bolıp keliwi de mu’mkin. Mısalı: oqıdım ornına oqıldı, orınladım ornına orınlandı, terdim ornına terildi, jazdım ornına jazıldı t.b. Bunday jag’dayda son’g’ı qatar uluwmalıq hu’rmet ma’nisin bildiredi.


78-shınıg’ıw. Berilgen ga’plerdi oqın’. Olarda qollanılg’an feyillerdin’ da’reje formaların tawıp, qaysı da’reje ma’nisinde qollanılıp kelgenin aytın’.
1. O’tep endi aman o’temen g’oy dep quwandı. 2. Bu’rkitlerdin’ qanatları ko’p-ko’mbek aspan betine tu’sken qap-qara qalg’a aylandı (S.X.). 3. Ra’met Nurxoja menen sa’lemlesti (O’.X.). 4. Olar kiyimlerin kiyinip, buwınıp ketiwge tayarlandı. 5. Mug’allim oqıwshılarg’a ha’r tu’rli terek na’llerin tiktirtti. 6. Suw a’keliw ushın salma qazdırdı. 7. Awıl pu’tkilley uyqıdan oyandı. 8. Qara u’ylerdin’ tu’n’likleri ashıldı (O.X.). 9. Gu’lsa’nemler ishek-silesi qatıp ku’listi. 10. Bizler sol ta’repke qaray juwırıstıq.
79-shınıg’ıw. Ko’shirip jazın’. O’zgelik da’reje feyillerinin’ astin sızıp, olardın’ ne ushın o’zgelik da’reje feyili dep atalıwın tu’sindirin’ ha’m sol astı sızılg’an feyil formalarının’ sinonim bolatug’un da’reje formaların tawıp aytın’.
1. Mektep ushın altı qanat u’y berip qoyıppan, erten’ tiktirip beremen. 2. Qısında jıllı bolmasa, men oqıtıw juwapkershiligin moynıma almayman. 3. U’ylerine barıp oqıt. Burında sonday edi, — dedi aqsaqal. 4. Jag’day tuwdır, men sawatlı etemen (O’.X.). 5. Men onı balıq awlawg’a ko’ndirdim. 6. Xanzada onı qoltıg’ınanko’terip turg’ızdı (A.B.). 7. Mug’allim oqıwshılarg’a bayan jazdırdı. 8. Oqıwshılarg’a dawıslap oqıttı. 9. Ol awıldan qawın, g’arbız alg’ızdı. 10. Ilg’allı miynettin’ na’tiyjesi o’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın arzanlattırdı.