Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

§ 12. Jup so’zler
Qaraqalpaq tilinde jup so’zler eki, geyde u’sh so’zdin’ juplasıwınan jasaladı: qazan-tabaq, tabaq-qasıq, gelle-bas-sıyraq, bir-eki-u’sh, qatın-bala-shag’a ha’m t.b. Olar — ma’nisı boyınsha o’z ara jaqın, morfologiyalıq jaqtan birgelkili, sintaksislik jaqtan sın’arları bag’ınbay baylanısqan, fonetikalıq jaqtan ıqshamlasıwınan jasalatug’ın leksikalıq birlikler. Qa’legen so’z jup so’zdin’ sın’arı bola bermeydi ha’m qa’legen eki so’zdin’ dizbeklesip keliwi jup so’zdi payda ete almaydı. Olardın’ juplasıwında semantikalıq jaqtan to’mendegiler bayqaladı.
1. Ma’nileri sıbaylas so’zler jup so’zlerdi payda etedi. Ma’selen, qazan, tabaq, qasıq, pıshaq, kepkir (xojalıq buyımları), bas, ko’z, qulaq, erin, ju’z, murın (adam ag’zaları), arpa, biyday, ju’weri, ma’sh, tarı, salı (eginler toparı) ha’m t.b. Bunday toparlar til iliminde sıbaylas so’zler dep ataladı.
Sıbaylas ( korrelyativ) so’zlerdin’ juplasıwı ha’zirgi qaraqalpaq tilinde o’nimli qubılıs: qazan-tabaq, tabaq-qasıq, ko’z-qulaq, arpa-biyday, ata-ana, bu’gin-erten’, bes-altı, keli-kelsap ha’m t.b.
2. So’zlik quramda ma’nileri bir-birine jaqın sinonimlerdin’ jup so’zlerdi du’ziwi o’nimli ushırasadı. Bunday jup so’zler ja’mlew, uluwmalastırıw ma’nilerin an’latadı: ar-namıs, ku’sh-quwat, sın-sımbat, daw-ja’njel ha’m t.b. Ku’ndelikli so’ylewde bir-birinin’ ma’nisin tolıqtırıw maqsetinde qollanılatug’ın, semantikalıq ma’nisi, aytıwg’a ıqshamlılıg’ı sa’ykes kelgenleri juplasadı: shiyrin-sheker, jaqın-juwıq, tamır-tanıs, anda-sanda ha’m t.b.
3. Ma’nileri bir-birine antonim so’zlerdin’ juplasıwı da o’nimliqollanıladı: dos-dushpan, ashshı-dushshı, u’lken-kishi, erteli-kesh, jaqsı-jaman. Qa’legen eki antonim so’z juplasa bermeydi, al ma’nilik o’zgesheligi, qollanılıw o’risi, aytılıw ıqshamlıg’ı sa’ykes keletug’ınları juplasadı.
Jup so’zler morfologiyalıq jaqtan da birgelikli boladı, yag’nıy jup so’z sın’arlarının’ ekewi de (geyde u’shewi) birdey so’z shaqabına tiyisli boladı: ar-namıs (atlıq-atlıq), ko’terilip-basılıp (feyil), erteli-kesh (ra’wish-ra’wish), bes-altı (sanlıq) ha’m t.b. Olardın’ dara sın’arlarının’ qurılısı dara tu’bir so’zlerden (ot-sho’p, aqıl-oy), do’rendi so’zlerden (alıs-beris, jıyın-terim, oylı-ba’lentli), birikken so’zlerden (oyaq-buyaq, o’ytip-bu’ytip, arjaq-berjaq).
Sın’arlarının’ ma’nisine qaray jup so’zler u’sh tu’rge bo’linedi: eki sın’arı da leksikalıq ma’nige iye jup so’zler: aqıl-oy, jaman-jaqsı, ga’p-so’z; bir sın’arı leksikalıq ma’nige iye bolmag’an jup so’zler: emin-erkin, wa’s-wayran, qon’sı-qoba, jo’n-josaq; eki sın’arı da ma’nige iye bolmag’an jup so’zler: ara-tura, men’-zen’, la’m-lim.