Qaraózek rayonlıq Xallıq bilimlendiriw bólimine qaraslı 26-sanlı ulıwma orta bilim bveriw mektebiniń Fizika páni muǵallimi Rametullaeva Perizattıń Astronomiya páninen “Jaqtırtqıshlardıń sutkalıq

Jerdiń kósheri oǵı átirapında aylanıwına dáliller . Fuko mayantnigi
Túnde aspanǵa dıqqat penen qarap, ápiwayı esaplaw járdeminde juldızlardıń
hár saatta shıǵısta batısqa qaray 15° qa jılısıwın ańsat tabıwǵa boladı. 360° tı 15° qa bólsek, 24 saat shıǵadı. Demek, barlıq juldızlar 24 saatta, yaǵniy bir sutkada Jer átirapında bir márte tolıq aylanıp shıǵıwı belgili boladı. Juldızlardıń Jer átirapında bunday sutkalıq kórinetuǵın aylanıwı negizinde, bir sutkada Jerdiń óz kósheri átirapında batıstan shıǵısqa qaray tolıq aylanıwı sebepli júz beredi. Jerdiń óz kósheri átira pında aylanıwı tómendegi tájriybelerde
dá lillengen.Jer polyuslarınan biriniń tóbesine matematikalıq mayatnik ilinip (bunda mayatnik sharı ornına kishkene tesigi bar shelek alınıp, ol qumǵa toltırılǵan bolsın), ol terbe tilip jiberilse (bunday mayatnik Fuko mayatnigi dep ataladı), shelekten tógilgen qum onıń astına terbeliw tekisligi boylap, bir tuwrı sızıq jónelisinde (terbeliw tegisliginde jatıwshı) sewilmey, balkim qum sebiletuǵın
sızıq (yaǵnıy terbeliw tegisligi) waqıt ótiwi menen mayatnik tınısh turǵanda Jerdegi noqat átirapında saat strelkası háreketi jónelisinde burılıp barıwın kóremiz.

Aspan jaqtırtqıshlarınıń kórinetuǵın jaǵdayların hám háreketlerin úyreniw ushın baqlaw waqtında olardıń orınların anıqlaw kerek. Bunıń ushın jaqtırtqıshlardıń aspandaǵı jaǵdayların belgili bir jónelislerge salıstırmalı úyreniw jetkilikli.
bolıp, kópshilik jaǵ day larda olarǵa shekem bol ǵan aralıq lardı anıqlawǵa mútájlik sezilmeydi. Jaqtırtqıshlar dıń kórinetuǵın jaǵdayları hám háreketlerin úyreniwden aldıń, aspannıń tiykarǵı noqatı, sızıq hám aylanaları menen
tanısıw kerek. Aspan sferası dep, radiusı ıqtıyarlı etip alınǵan hám orayı baqlawshınıń kózinde jatqan sonday bir sferaǵa aytıladı, bul sferada belgili bir waqıtta juldızlar aspanda qaytip kórinse, sonday túrin de proyeksiyalanǵan bo la dı. Aspan sferasınıń orayında turǵan baq law shıdan ótkizilgen ver tikal sızıqtıń aspan sferası menen kesisken eki noqatınıń biri (baqlawshınıń bas tárepindegi
jóne listegisi) zenit (Z), oǵan diametral qarama-qarsı jatqan ekinshisi bolsa nadir (Z ′) dep júritiledi.