Qaraózek rayonlıq Xallıq bilimlendiriw bólimine qaraslı 26-sanlı ulıwma orta bilim bveriw mektebiniń Fizika páni muǵallimi Rametullaeva Perizattıń Astronomiya páninen “Jaqtırtqıshlardıń sutkalıq

Sabaqtıń blok-sxeması:

T/r	Sabaqtıń basqıshları	Waqıt
1	Shólkemlestiriw	3minut
2.	Toparlarǵa tapsırmalar beriw arqalı ótilgen temanı soraw	10 minut
3	Taza temanı túsindiriw	14minut
4	Ámeliy shınıǵıwlar orınlaw arqalı taza temanı bekkemlew	15 minut
5	Sabaqtı juwmaqlaw: 1.Jeńimpaz topardı anıqlaw hám oqıwshılardı bahalaw 2. Úyge tapsırma beriw	4 minut

Sabaq uranı: Bilim hár qanday ǵáziyneniń giliti!
Sabaqtıń barısı:
1. Shólkemlestiriw:
a) Psixologiyalıq ortalıq jaratıw (sálemlesiw, klasstıń hám oqıwshılardıń sabaqqa tayarlıǵın anıqlaw, qatnas, hawa-rayı, sáneni anıqlaw)
b) Sabaqtıń teması hám maqsetin aytıp ótiw
e) Oqıwshılardı toparlarǵa ajıratıw:
f) “Altın qádeler” di islep shıǵıw:
1. Óz-ara húrmet
2. Ózgeler pikirin húrmet qılıw
3. Erkin pikirlew
4. Tártiplilik
5. Tapqırlıq
6. Oń qol qádesi
i) Bahalaw kartochkaları:

5 ball 4 ball 3 ball
Ótilgen temalar boyınsha oqıwshılardı bahalaw. Bunıń ushın kishi kólemdegi “soraw-juwap” ótkiziledi. Topar aǵzaları oylasqan halda sorawlarǵa juwap beredi.


Úyge tapsırma ushın sorawlar:
1. Jerdiń shar tárizli aspan denesi ekenligin birinshilerden bolıp kim anıqlaǵan?
2. Jer radiusın áyyemde kimler birinshilerden bolıp ólshegen?
3. Orta ásirlerde astronomiyanıń rawajlanıwına úlken úles qosqan Orta aziyalı hám
evropalı alımlardan kimlerdi bilesiz?
4. Ózbekstan territoriyasında astronomiyalıq oray orta ásirlerde qay jerde jaylasqan
edi?
5. Astronomiyanıń basqa pánler menen baylanısı haqqında nelerdi bilesiz?
Taza temanıń bayanı:
Juldızlardıń sutkalıq kórinetuǵın háreketleri. Bultsız túnde aspanda dana-dana
bolıp dizilgen juldızlardı kórip, onnan lázzetlenbegen adam bolmasa kerek. Bir
qaraǵanda juldızlardıń san-sanaǵı joqtay túyilse de, negizinde ápiwayı kóz benen
qaralǵanda, aspannıń belgili yarım sferasında olardıń kórinetuǵın sanı 3000 nan artpaydı. Eger túnde belgili bir jerde turıp juldızlar birneshe saat dawamında tınımsız baqlap turılsa, pútkil aspan sferasınıń juldızları baqlawshıdan ótiwshi kosmoslıq oq (ol álem oǵı dep aytıladı) átirapında aylanıp atırǵanın kóriwge boladı. Bunday aylanıw dawamında ıqtıyarlı jaqtırtqısh óz ornın gorizont táreplerge qaray ózgertip baradı. Juldızlar aspanınıń bunday kórinetuǵın aylanıw dáwiri bir sutkanı quraydı. Qublaǵa qarap turǵan baqlawshıǵa jaqtırtqıshlar shepten ońǵa, yaǵnıy saat strelkası jónelisinde háreketlenip atırǵanday bolıp kórinedi.Eger baqlawshı belgili bir waqıt dawamında fotoapparat járdeminde aspannıń arqa bólegin súwretke alsa, belgili bir bólegindegi juldızlar shıǵıstan shıǵıp, batısqa batqan jaǵdayda, batpaytuǵınları – belgili qozǵalmaytuǵın noqat átirapında konsentrikalıq ayla nalar (orayı bir noqat bolǵan aylanalar) sızıp atır ǵanın kóredi. Negizinde bunday hádiyse Jerdiń óz kósheri átirapında aylanıwı sebepli júz beredi (2-súwret).Áyyemgi Shıǵısta adamlar jaqtırtqıshlarǵa qarap baǵdar alıw ushın aspannıń belgili bir bóleginde jaylasqan jaqtı juldızlardı bólek-bólek toparlarǵa bólip, olardı juldız toparları dep ataǵan. Juldız topar ların haywanlar yaki jániwar lar (Úlken ayıw,Aqquw, Arıslan, Aydarqa, Kit), grek ápsanalarınıń qaharmanları (Kassiopeya, Andro meda, Pegas hám taǵı basqa) hám bazıda onıń jaqtı juldızları birge likte qaralǵanda geo metriyalıq forma yaki buyım larǵa uqsaǵanı ushıń olardıń atları (úshmúyeshlik, Tárezi, Shómish) menen atalǵan.
Házirgi waqıtta aspan sferası 88 bólimge, yaǵnıy juldız toparına bólingen.
Belgili bir juldız toparına kiriwshi bir neshe juldızlar jaqtı juldızlar usı toparǵa

yaki bazıda qońsı juldız toparına kiriwshi gúńgirt juldızlardı tabıwda jaqsı baǵdar
bolıp xızmet etedi.
Aspandaǵı belgili bir juldız toparın yaki juldızdı tabıw ushın, dáslep juldızlar
kartası hám atlasları menen jaqınnan tanısıp, soń olar járdeminde bir qansha
shınıǵıwlar islew kerek boladı.
Quyash, Ay hám planetalardıń sutkalıq kórinetuǵın háreketleri de shıǵıstan
batısqa qaray gúzetilip, juldızlardan ayırmashıliq tárepi, olardıń shıǵıw hám batıw
noqatları maksimal balentlikleri kún sayın ózgerip baradı.
Quyashtıń bir neshe ay dawamında sistemalı baqlanıwı onın da Ay sıyaqlı
juldızlarǵa qaraǵanda batıstan shıǵısqa jılısıp barıwın xabarlaydı. Quyashtıń
bunday kórinetuǵın háreketi sebepli sutkalıq jıljıwı Ayǵa qaraǵanda júdá kishkene
bolıp, bar-joǵı bir gradusqa jaqın sheńberdi quraydı hám bir jılda bir márte tolıq
aylanıp shıǵadı. Quyashtıń bunday háreketi Jerdiń Quyash átirapında haqıyqıy
jıllıq háreketi sebepli júz beredi.