Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

- jadval


Hududlar bo‘yicha YAIM da qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining
ulushi, % da

Hududlar nomi	2000 у	2005 у	2006 у	2007 у	2008 у	2009 у
O‘zbekiston Respublikasi	30,1	25,0	25,1	21,7	19,4	18,2
Qoraqalpog‘iston Respublikasi	21,3	28,0	30,7	27,1	22,4	22,3
viloyatlar:
Andijon	44,6	33,3	31,3	28,0	25,5	30,0
Buxoro	34,1	33,4	28,0	32,7	30,0	34,7
Jizzax	48,8	50,9	50,5	49,0	41,9	48,8
Qashqadaryo	33,3	32,0	28,8	27,5	22,7	20,8
Navoiy	25,8	■17,7	18,9	15,0	14,3	12,5
Namangan	42,6	42,6	37,2-	38,6	37,0	40,7
Samarqand	45,4	48,4	50,1	45,6	40,2	46,5
Surxondatyo	53,2	45,2	47,5	45,5	43,2	51,7
Sirdatyo	43,7	54,2	50,4	43,9	41,5	51,9
Toshkent	39,9	30,5	31,7	26,4	24,9	30,0
Farg‘ona	25,8	29,4	28,2	24,5	21,1	21,4
Xorazm	44,8	44,9	45,9	41,5	37,7	41,9

Mahsulot ishlab chiqarish muntazam ravishda o‘sishi uchun kor- xonalar mehnat sarfi kamayishiga erishiladigan hududlarda barpo etilishi kerak. Shu maqsadda qator yillar dinamikasida zonalar bo‘yicha iqtisodiy tumanlar, hududlarning mahsulot birligiga nisbatan mehnat sarfi va moddiy pul xarajatlari tahlil qilinishi kerak.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini oqilona joylashtirishning asosiy mezoni - mehnat sarfini maksimal darajada tejash.
Mamlakat hududi bo‘yicha qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini joylashtirilishini baholash uchun bu jarayon ta’sirida yuz beradigan asosiy omillami ajratish kerak.
Ishlab chiqarishni joylashtirish omili, deb qishloq xo‘jaligi ob‘ekti (korxona) yoki respublika tarmog‘i, iqtisodiy hudud shuningdek, territorial ishlab chiqarish majmualari joylashadigan kuchlar yig‘ilgan joyni hisobga olish qabul qilingan.
Qishloq xo‘jaligini joylashtirishning asosiy omillari:

• hududning tabiiy potentsiali;

  
  

• yer bilan ta’minlanganlik (hudud aholisi jon boshiga to‘g‘ri keladigan haydaladigan shudgor, ozuqa yerlari ajratilgan holda qishloq xo'jaligi yerining maydoni);

  
  

• mahsulot sotish bozorlariga nisbatan xo‘jalikning joylashgan o‘mi;

  
  

• xom-ashyolami saqlash va transport vositalari bilan ta’minlanganlik darajasi;

  
  

• aholining tabiiy, tarixiy malakalarini hisobga olgan holda hudud- ning ish bilan ta’minlanganligi;

  
  

• ilmiy-texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarishning moddiy-texnika bazasini mukammallashtirish;

  
  

• hududda mahsulot ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradoriigi.

  
  

Qishloq xo‘jaligining tabiiy potentsial (imkoniyat) larini baho-

lashda quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi: tuproq sifati, quyosh kunlari davomiyligi, faol harorat miqdori (issiqlik bilan ta’min­langanlik) umumiy quyosh radiatsiyasi (yorug‘lik bilan ta’minlan- ganlik), namlik sharoiti - yog‘ingarchiliklar miqdori, suv resurslari bilan ta’minlanganlik, ob-havo sharoitining noqulay kelishi ehtimoli (qurg‘oqchilik, sovuq urishi, shamol va suv eroziyasi), joylashish sharoitlari va boshqalar. Ushbu omillar qishloq xo‘jaligining turli tarmoqlarga turlicha ta’sir etadi.
0‘simlikchilik (ziroatchilik)da issiqlikni va namlikni ko‘p talab qiluvchi ekinlarni tabiiy sharoitlarga qarab joylashtirish talab etiladi. Uncha katta boimagan maydonlarga don uchun makkajo‘xori, sabza- votlaming ba‘zi turlari (baqlajon, uzum) mevali ekinlar (o‘riklar, shaftolilar, sitrus mevalar, uzum) ekiladi. Tabiiy potentsiallari o‘stirishga uncha bog‘liq bo‘lmagan va tabiat sharoitlari jiddiy farqlanadigan hududlarda yetishtiriladigan ekinlarda hosildorlik, mahsulot sifati, xarajatlar darajasi (lalmi va kuzgi bug‘doy, qand lavlagi, kungaboqar) keskin farq qiladi.
Chorvachilikni joylashtirishda tabiiy omillar uncha jiddiy ta’sir qilmaydi, tabiiy iqlim sharoitlari asosan ozuqa zahiralariga ta’sir qilishi mumkin. Yaylovda boqiladigan chorvachilik (qo‘ychilik, molchilik, yilqichilik va boshqalar) ham tabiiy omillarga eng ko‘p bog‘liq bo‘lgan omildir. Bunda yaylovlaming mavjudligi, ulaming oichami, o‘simliklari tarkibi, ulardan foydalanish davrining davo­miyligi muhim ahamiyat kasb etadi.
Tabiiy sharoitlar bilan bir qatorda mehnatning hududlararo bo‘li- nishiga ta’sir etuvchi muhim omil - mamlakat yoki hududning oziq- ovqat bilan ta’minlanadigan aholisi sonining qishloq xo‘jalik yer maydoni va mahsulot eksporti orasidagi nisbatida namoyon bo‘ladi. Ushbu omilning miqdoriy tasnifi yer bilan ta’minlanganlik, ya’ni yaylov, o‘tloq, ko‘p yillik ko‘chatlar ajratilgan holda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan qishloq xo‘jalik ekinlari maydonidir.
Mamlakatning iqtisodiy hududlari orasida yer resurslari serob, ekin maydonlari keng hisoblangan hududlar Qashqadaryo, Navoiy, Buxoro, Qoraqalpog‘iston bo‘lib, ularda aholi jon boshiga 2,4 ga qishloq xo‘jaligi yerlari, shu jumladan 1,5 ga shudgorlanadigan yer to‘g‘ri keladi. Eng kam ta’minlangan hudud esa Farg‘ona vodiysi bo‘lib, bu hududda kishi boshiga 0,44 ga qishloq xo‘jalik ekin yen va

0. 22 ga shudgorlanadigan yer to‘g‘ri keladi.

   
   

Binobarin, iqtisodiy tumanlaming hududiy kengligi va tabiiy- iqtisodiy sharoitlari xilma-xilligi tufayli ular orasida yer ta’minoti borasida ham jiddiy farqlar ko‘zga tashlanadi. Bu farqlar oziq-ovqat va xom-ashyo borasida o‘zaro bog‘liq hududlami iqtisodiy zonalar orasidagina emas, ulaming tarkibiga kiruvchi sub‘ektlar orasida ham rivojlantirish zaruratini belgilab beradi. Hududlami xususiy ishlab chiqarish hisobiga oziq-ovqat bilan ta’minlash talab darajasi va strukturasi bilan aniqlanadi. Bu ko‘rsatkichlar aholi daromadlari, milliy va maishiy an‘analar, demografik struktura, oziq-ovqatlaming yetarliligi, shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo‘jaliklarining o‘lchamiga ham bog‘liq.

O‘zbekiston Respublikasida inqirozgacha bo‘lgan davrda aholi jon boshiga ba‘zi asosiy oziq-ovqat mahsulotlarini nisbatan yuqori darajada iste’mol qilinishi kuzatila boshlandi. Mamlakatning ba‘zi hududlarida non va non mahsulotlari, kartoshka, shakar, tuxum, sut va sut mahsulotlari iste’molining ortib ketgani, go‘sht, o‘simlik yog‘i, sabzavotlar, mevalar iste’moli kamaygani bilan farqlandi. Shuningdek eng qimmat mahsulotlaming import narxi ko‘tarilishi sababli ulaming iste’moli keskin kamaydi.