Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

10.3-jadval
Turli hududlar, mulkchilik shakllari va iqtisodiyot tarmoqlari bo'yicha investitsiyalarning taqsimlanishi

№	Ko‘rsatkichlar	2001 yil	2009 yil
	Jami investitsiyalar	100	100
1.	Davlat mulkchiligi	73,9	16,0
2.	Nodavlat mulkchiligi	26,1	84,0
	Jami investitsiyalar	100	100
	Shundan:
	Moddiy ishlab chiqarish sohasi	81,7	80,4
	Sanoat	60,9	59,6
	Qishloq xo‘jaligi	2,0	0,9
	Qurilish	0	0,1
	Transport va aloqa	1,3	12,1
	Boshqalar	3,3	6,7
	Noishlab chiqarish sohasi	18,3	19,6

10.4-jadval
Moliyalashtirish manbalari bo'yicha investitsiyalarning ulushi

Manbalar	2006 у	2007 у	2008 у	2009 у
Jami:	100	100	100	100
Shu jumladan:
Ichki investitsiyalar	78,3	81,5	74,5	73,5
- Davlat byudjeti	12,2	10,4	8,7	9,2
- Korxona mablag'lari	46,0	48,4	42,9	42,4
- Aholi mablag'lari	11,4	11,8	10,1	9,0
- Bank kreditlari	3,5	4,1	4,9	4,9
- Boshqa qaiz mablag‘lari	0,3	-	1,9	2,1
Byudjetdan tashqari fondlar mablag'lari	4,8	6,8	6,0	5,9
Tashqi investitsiyalar	21,7	18,5	25,5	26,5
- Xorijiy investitsiyalar	21,7	18,5	25,5	26,5

Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, jami investitsiyalar hajmida ichki investitsiyalar ulushi 2009 yilda 73,5 foizni va tashqi investitsiyalar 26,5 foizni tashkil etgan. Ma’lumki, 0‘zbekiston Respublikasida tashqi investitsiyalar hajmida to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi ortib bormoqda va 2009 yilda 75 foizni tashkil etgan.

3. 
   
   Investitsiyalar (kapital qo‘yilmalar)ning iqtisodiy samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni aniqlash tartibi
   

Kapital qo‘yiknalaming iqtisodiy samarasini qo‘yiImalar miqdoridan olingan samarani taqqoslash bilan aniqlanadi. Tahlilning maqsadiga bog'liq holda kapital qo‘yilmalarining umumiy (mutloq) va taqqoslama iqtisodiy samaradorligi aniqlanadi.

Kapital qo‘yilmalarining umumiy iqtisodiy samaradorligi ulami amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini aniqlashda hisoblab chiqiladi. Ulaming ko‘rsatkichlari-kapital qo‘yilmalarining umumiy iqtisodiy samaradorligi koeffitsienti, ulaming qoplanish muddati, qurilishi va o‘zlashtirishlari.
Kapital qo‘yilmalari umumiy iqtisodiy samaradorlik koeffitsienti kapital qo‘yilmalari o‘sishini keltirib chiqaradigan К ning daromadi o‘sishiga nisbati (sof foydadan sof mahsulot) bilan o‘lchanadi Д F SF; SD:
A F(SF, SD)
К
Kapital qo‘yilmalarining qoplanish muddati - umumiy iqtisodiy koeffitsientning teskari koeffitsienti, yil:
К
Kfaa =
A F(SF, SD)
Zarar ko‘radigan tarmoqlar va korxonalar uchun kapital qo‘yilmalar umumiy iqtisodiy samaradorligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(Si-S₂)M
к
Bu yerda Si - S ₂ - investitsiya qo'yilgunga qadar va qp‘yilgandac. keyin mahsulot birligi tannarxi so‘m; M- kapital qo‘yilmalaridan foydalanilgandankeyinmahsulotning chiqishi,t, dona.
Bu holatda qoplash muddatini quydagicha formula bilan hisoblab chiqiladi; yil:
К
Kjan
(S,-S₂)U
Iqtisodiy rejaga kapital qo‘yilishi shunday holatda asoslanganld, agar umumiy iqtisodiy samaradorlik koeffitsienti kapital qo‘yilmalarming nonnativi koeffitsientiga teng boisa yoki uning qiymati dan oshib ketsa.
Qurilishda kapital qo‘yilmalari samaradorligini baholashda qrni- lishning muddati va ob’ektning o''zlashtiriiishi bilan bog‘liq bo‘Igan, ulami amalga oshirish va samara olish orasidagi vaqt(lar) oralig‘i hisobga olinadi.
Qurilish vaqtini qisqartirish va o‘zlashtirish kapital qo‘yilmalari iqtisodiy samaradorligining ortishiga yordam beradi:
Kapital qo‘yilmalarimng taqqoslama iqtisodiy samaradoriigi xo'jal'k qarorlarining bir nechta variantlarini solishtirish bilan, ya’ni kapital qo‘yilmalaming eng samarali variantini aniqlash bilan belgilanadi.
Kapital qo‘yilmalari taqqoslama iqtisodiy samaradoriigi - qilingan xarajatlar. Xarajatlar o‘zlarida taqqoslama samaradorligining normativ koeffitsienti orqali bir xil o‘lchamga keltirilgan joriy ishlab chiqarish xarajatlari (tannarx) va kapital qo‘yilmalami aks etiradi. Ular qo‘yidagi formula bilan hisoblab chiqiladi. so‘m;
Ix = J; + E n K; —► min
Bunda TZ; - variantlar bo‘yicha joriy xarajatlar so‘m, K; - vaiiantlar bo‘yicha kapital qo‘yilmalari, so‘m; En - kapital qo‘yilmalarining samaradorligining normativ koeffitsienti, 012 ga teng.
J_x va К ning ko‘rsatkichlari kapital qo‘yilmalarining to‘liq summalari va hamma mahsulotning to‘liq summalariga hamda, mahsulot birligiga va mahsulot birligi tannarxiga taqqoslama kapital qo‘yilmalariga nisbatan ham qo‘llanish mumkin.
Keltirilgan xarajatlar minimumini ta’minlaydigan variant iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq hisoblanadi. Shu bilan birga eng yaxshi variantni realizatsiya qilishdan yillik iqtisodiy samara qo‘yidagi formula bilan aniqlanadi, so‘m;
Is = Ixi-Ix2 yoki I_s = а*1+Е_пК₁)-а*2+Е_пК₂)
Bunda l_xi-1^; I_xl- I_s2; K_t. K₂-mos ravishda keltirilgan joriy xarajatlar va variantlar bo‘yicha kapital qo‘yilmalari, so‘m;
Bir xil hajmda. mahsulot olishni ta’minlovchi kapital qo‘yihnalarining turlicha variantlari tannarxning pasayishidan iqtisod qilish hisobiga qo‘shmicha qo‘yilmalaming qoplanishi bo‘yicha ham baholanishi mumkin, yil;
K,-K_2
Kk = .
Ixl' 1x2
Ishlab chiqarishning joriy xarajatlarini iqtisod qilish hisobiga qo‘shimcha qo‘yilmalar qoplanishining teskari miqdorini taqqoslama samaradorlik koeffitsienti. deb ataladi va quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Ixl- 1x2 ^:
"I sk ^=
K1 ^K2
Biroq investitsiya miqdori va daromadlami to‘g‘ridan-to‘g‘ri solishtirish anchagina xato natijalar beradi, chunki bu qiymatlar vaqtga qarab bir necha yilga qo‘yilgan. Masalan, mevali bog‘ yaratish uchun qo‘yilgan kapitaliar; ko‘chatlar ekilib, parvarishlanib, keyin 5-8 yil o‘tgandagina foyda bera boshlaydi. Pul kelgusida olinadi, mevali bog‘ yaratish uchun kapital qo‘yilmaiar amalga oshirilgan paytdagi tannarxga keltirilib, baholanishi kerak.
Kelgusida olinadigan daromadlar ulaming kutilayotgan qiymatidan hozirgi paytdagisi kam qiymatda bo‘ladi. Bunday ferqning sabablari quyidagilar:

1. mavjud kapitalga ijobiy foiz olish: hatto pul investitsiya qilinmasdan, bankdagi depozit hisobida yotgan bo‘lsa ham, ulaming summasi vaqt o‘tishi bilan foiz stavkasi miqdoriga ko‘ra ortib boradi: ana shundan kelib chiqib daromadni, ana shu foizlar tufayli ortadigan investitsiyalarga tenglashtirish kerak;

   
   

2. vaqt o‘tishi bilan pulni qadrsizlanishga ohb keluvchi inqirozni hisobga olish; inqiroz davrida ma’lum miqdordagi pulga bugundagiga nisbatan ancha kam tovar sotib olinadi;

   
   

v) investitsiya kutilganidan kam daromad ohb kelishi mumkinligini yoki hatto o‘zini ham qoplay olmasligi xavfi (risk)ni hisobga olish.

Noaniqlik bois bugun 100 so‘mdan olinadigan daromad kelgusida kutilayotgani o‘sha 100 so‘mning o‘zidan ham kam qiymatda boMishi mumkin.
“Jonli” pullarni kelgusidagi pullar bilan taqqoslash diskontlash deb nomlanuvchi maxsus iqtisodiy usulga imkon beradi.
Bank stavkasi 10% bo‘lganda, qo‘yilgan kapitalning faqat ijobiy foizini hisobga olib, biz bugun bankka qo‘yilgan 100 so‘m bir yildan keyin 10 so‘mga ortib qaytishi kerak, deb hisobiayrniz. Boshqacha qilib aytganda, biz kelgusida olishimiz kerak bolgan 110 so‘m hozir 100 so‘mga teng. Ikki yildan kiyin 100 so‘m (1+0,1)²=121 so‘in olamiz va boshqa
Bolajak (kelgusi) daromadlar bahosi joriy diskontlangan qiymat (DK) deyiladi.
Daromadning kelgusi qiymatini quydagi formula bilan hisoblash mumkin so‘m:
V=DK(l+n);
Bunda r-diskont normasi n-daromad samaralasiitiriSadigan yillar soni (R-kattalik olinadigan vaqt).
Kelgusi olinadigan daromad qiymatini va foiz stavkasini bilib joriy diskontlangan daromadni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:
V
DK = yoki DK=V (l+n)'ⁿ .
(l+n)ⁿ 1
Yordamida hozirgi yoki kelgusi qiymat tenglashtiriladigan yoki
(1+гГ
(1+гГ
ko‘paytuvchi diskontlash koeffitsienti deb ataladi. Berilgan formula bo"yicha uni hisoblash qiyinroq, shuning bois, qulayroq bo‘lishi uchun vaqtincha intervallar va diskont (foiz) normasi qiymatiga bog‘liq holda diskontlash koeffitsiyentlari qiymatlari berilgan diskont jadvali ishlab chiqilgan.