Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

jadval


Qishloq xo‘jaligi korxonalarining asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichIari

Ko‘rsatkichlar	O‘lchov birligi	2000	2001	N О О с*	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009
Qishloq xo'jaligi yalpi mahsulotida qishloq xo jaligi korxonalarining ulushi	%	OO К <4	со f-''	I/'T 1	rf ГЧ	CO oC	©_	CO vo^4	in	rs cs	CS
Sh.j..: o‘simlikchilikda	%	со со"	CO CO CN	VO ГЧ	oo	t— vo"	o\	CO^ ■4j^r	OO о	G>	oo О
Chorvachilikda	%	«П		CO	со ro	vo	Ы	О (N	i—H	in T—1
Qishloq xo‘jaligi korxonasi soni	birlik			1955	1827	1533	1114
Ekin maydonlari	mingga	2744,6	2361,4	2145,1	1967,0	1499,8	1064,9	472,0	105,5	oo o,	OO СЯ 00
Jami ekinmaydonida qishloq xo‘jaligi korxonalarining ulushi	%	fS r--	^ЧЯч OO vo	vo o' vo	o\ in	VO o'	ON CS	ол со"	Os. CnT	r->	CO

Shirkat xo‘jaligining faol ishlashini ta’minlash va ulami bozor munosabatlari talablariga moslashtirish orqali quyidagilarga erishish mumkin:

• shirkat xo‘jaligi faoliyatining asosiga mehnatkashlar uchun tushunarli bo‘lgan, shu bilan birga, bozor talablariga javob beradigan mexanizmlami muvaffaqiyatli joriy etish asosida haqiqiy mulk egaiarmi shakllantirish;

  
  

• bozor munosabatlari sub‘ekti sifatida shirkat xo‘jaliklari samarali faoliyatini ta‘minlovchi erkin shartnomaviy asoslarda va shunga mutanosib tarzdagi javobgarlik institutlarining faol ishlashiga erishish. Chunki, aynan shartnoma instituti shirkat xo‘jaligining ichki va tashqi iqtisodiy munosabatlarini ro‘yobga chiqaradi. Javobgarlik instituti esa, shartnomaning erkin, teng kuchli va jiddiyligini ta’minlaydi.

  
  

• shirkat xo‘jaligi yirik qishloq xo‘jaligi tovar mahsuloti ishlab chiqaruvehi sifatida xususiy, davlat va boshqa jamoa mulki shakllariga nisbatan bir qator afzalliklarga egaligi, ulaming mamlakat qishloq xo‘jaligidagi asosiy ukladlardan biri sifatida faohyat ko‘rsatishini belgilab beradi. Ya’ni, ular ilmiy-texnikaviy taraqqiyot yangiliklarini ishlab chiqarishga tadbiq etish borasida boshqa ukladlarga nisbatan ko‘proq imkoniyatlarga ega bo‘lish bilan birga, noqulay tabiiy va iqtisodiy omillarga kuchliroq qarshilik ko‘rsata olish xususiyatiga ega. Shuni unutmaslik kerakki, ko‘plab dehqon xo‘jaliklari o‘z faoliyati davomida shirkat xo‘jaliklari potentsialidan rasmiy va norasmiy ravishda foydalanib kelmoqda.

  
  

Shirkat xo‘jalildari tashkil etish jarayonida jamoa xo‘jaliklari a‘zolarining manfaatlariga mos ravishda mol-mulknmg beg‘araz, pay asosida bo‘lib berilishi, mulkni xususiylashtirish natijasida mulkni sotish va bepul berish shakllarini uyg‘unlashtirib olib borishga harakat qilindi.

Bugungi kunda shirkat xo‘jaliklari bozor munosabatlari sharoitiga to‘la moslasha olganicha yo‘q. Ulaming ichki iqtisodiy mexanizmi hamda o‘zga iqtisodiy sub‘ektlar bilan aloqalari borasida eskicha yondashuvlar saqlanib qolmoqda. Bu esa, shirkat xo‘jaliklarining kutilgan darajada samaradorlikka erishishi hamda uning a‘zolari haqiqiy mulkdorlarga aylanishi uchun to‘sqinlik qilmoqda.
Shirkat xo‘jaliklarining xo‘jalik mexani2midagi tor bo‘g‘inlari iqtisodiy-huquqiy muammolari respublikamizdagi bunday korxo- nalaming iqtisodiy faoliyatiga ta’sir etmay qolmadi. Bu ko‘pgina shirkat xo‘jaliklarming yildan-yilga xo‘jalik yilini katta moliyaviy zararlar bilan yakunlashiga olib keldi.

4. 
   
   Dehqon va fermer xo‘jaliklari, ularning rivojlanishi
   

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davlat mulki mohiyatini o‘zgartirishni taqozo etadi, bu esa mamlakatimiz iqtisodiyotida davlat mulki mohiyatini yangicha uslubiy asosda qarab chiqishni talab etadi.

Mulk sub‘ekti mulk ob‘ektiga egalik qilish va undan foydalanish imkoniyatlarini ifoda etuvchi, mulk munosabatlaming faol tomonidir.
Qishloq xo‘jaligida xususiy mulkning mohiyati shundan iboratki, moddiy sharoitlarda ishlab chiqarish natijalari ayrim shaxslarga qarashli bo‘ladi. Bu turdagi mulkda mehnat natijalari o‘zlashtirishning xususiy mulkchilik qonuniga muvofiq, mulkdoming o‘ziniki hisoblanadi va u mustaqil xo‘jalik yuritib unga egalik qiladi.
Xususiy mulk fermer xo‘jaligi, dehqon xo‘jaligi, ijara, jamoa, korporativ korxonalari, aktsiyadorlik jamiyatlari, xo‘jalik assotsiatsiyalari (birlashmalari) mulklarini o‘z ichiga oladi. Xususiy mulk davlat mulki tarkibiga kirmagan barcha mulklardir.
Xususiy mulkchilik jamiyat rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Xususiy mulkchilik mulk egalarida undan unumliroq foydalanish qobiliyatini oshiradi. Mulkdor mulkidan qancha unumliroq foydalansa, o‘zi shimcha ko‘proq manfaatdor bo‘ladi. U iqtisodiyotni barqarorlashtiradi, bozor iqtisodiyotida o'zaro raqobatni avj oldiradi va qiymat qonunining amal qilishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Xususiy mulkchilik ishlab chiqarishning ijtimoiy jihatdan rivoj­lanishiga olib keladi, davlatga qaramlikni yo‘qotadi, mulkka o‘z xohishicha munosabatda bo‘lishini ta’minlaydi. Xususiy mulkchilik jamiyat oldida shaxsning erkinligini ta’minlaydi.
Shunday qilib, qishloq xo‘jaligida xususiy mulk boshqa mulk shakllariga nisbatan quyidagi afzalliklarga ega:

• mulk egasi ishlab chiqarish vositalari bilan bevosita boglanish huquqiga ega bo‘lib, ulardan qay shaklda foydalanishni o‘zi hal qiladi va amalga oshiradi:

  
  

• ishlab chiqarish faoliyatida to‘la mustaqilikka ega boiadi, xohlagan mahsulotini qancha yetishtirishini o‘zi hal qiladi;

  
  

• doimo iqtisodiy va qonuniy javobgarlikni his etadi.

  
  

Respublikamiz qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlami chuqurlash-

tirish ko‘p ukladli agrar iqtisodiyotni barpo etish asosida bozor munosabatlarini shakllantirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari o‘rtasida raqobat muhitini rivojlantirish orqali ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanish yo'nalishida amalga oshirilmoqda.
Bu jarayonda fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Negaki, fermer xo‘jaliklari o‘z ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va xo‘jalik yuritish tamoyillari jihatidan bozor iqtisodiyoti talablariga to‘liq muvofiq keladi. Bular quyidagilarda o‘z aksini topadi:

• respublikamizda fermer xo‘jaliklarining mustaqil tovar ishlab chiqaruvchi bozor sub‘ekti sifatida faoliyat yuritishi uchun mustahkam huquqiy-me’yoriy asoslar yaratilgan;

  
  

• fermer xo‘jaliklarining xususiy mulk asosida faoliyat yuritishi ularga mustaqil ravishda barcha iqtisodiy va mohyaviy xavf-xatarlami o‘z zimmalariga olgan holda, bozorlami tanlash imkoniyatini beradi;

  
  

• fermer xo‘jaliklarining bozordagi talab va taklifni hisobga olgan holda, mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirishi, kimga va qancha miqdorda mahsulot sotishni mustaqil hal etishi bozorda raqobat muhitini rivojlantirishga va shu orqali butun iqtisodiyotning samarali faoliyat ko‘rsatishiga asos yaratadi;

  
  

• fermer xo‘jaliklarining ishlab chiqarish natijalarini majburiy to‘lovlar to‘langandan so‘ng, mustaqil o'zlashtirish va tasarruf etishi ishlab chiqarishni rivojlantirishga kuchli iqtisodiy rag'batlar paydo qiladi va bozor mexanizminingjoriy etilishiga olib keladi.

  
  

Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, fermer xo‘jaligi tadbirkorlik faoliyatining muhim shakli sifatida iqtisodiy taraqqiyotga turtki beruvchi muhim omil hisoblanadi.

Shu munosabat bilan, 0‘zbekiston fermer xo‘jaliklarini rivojlantirishga agrar sohada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlaming muhim yo‘nalishi sifatida qaralmoqda. Buning natijasida xo‘jalik yuritish shakllari orasida fermer xo‘jaliklarining mavqei yildan-yilga oshib bormoqda.
Ta‘kidlash lozimki, fermer xo‘jaliklari sonining o‘sishi ulaming faohyati samaradorligi darajasi to‘g‘risida toiiq tasawur bermaydi. Fermer xo‘jaliklari faoliyati samaradorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash va mehnat unumdorligini oshirish uchun ulaming ix­tisoslashuv darajasi muhim ahamiyatga ega (5.4-jadval).
Fermer xo‘jaliklari ixtisoslashuv jarayonming tahlili shuni ko‘r- satmoqdaki, 1992-1996 yillarda respublikada chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklari dehqonchilikka nisbatan ustun ravishda rivojlangan bo‘lsa, 1996-1997 yillarda ulaming deyarli tenglashganini, 1998-2009 yillarda dehqonchilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklari ko‘plab tashkil etilayotganligini, chorvachilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklari salmog‘i yildan-yilga kamayib borayotganligini kuzatish mumkin.
Buning sabablari birinchidan, hozirgi kunda chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklarining ozuqa bazasi o‘ta nochor ahvoldaligi, nasldor mollar sotib olish imkoniyatining pastligi bo‘lsa, ikkinchidan, chorvachilikka nisbatan kam e’tibor bilan qaralayotganligi hamda bu sohaga ixtisoslashgan fermer xo'jaliklariga belgilangan me‘yorlar darajasida yer ajratib berilmayotganligidir, uchinchidan, keyingi yillarda chorva mollariga beriladigan omuxta emlar, kunjara va sheluxa kabilaming narxlari keskin darajada oshib ketishidir.
Qishloq xo‘jaligida yer islohodarini amalga oshirish yer resurslarini turli xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar o‘rtasida qayta taqsimlash asosida amalga oshirilmoqda. Bundan asosiy maqsad yerga bo‘lgan munosabatni o‘zgartirish, dehqonlarda yerga egalik hissini kuchaytirishdan iborat.
5.4-jadval