Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

5.5-jadval
Dehqon xo‘jaliklarinmg asosiy ko‘rsatkichIari

Ko‘rsatkichlar	0‘lchov birligi	2000 у	2001 y.	2002 y.	2003 y.	2004 y. |	2005 у.	2006 y.	2007 y.	2008 y.	2009 y.
Yalpi qishloq xo'jaligi mahsulotida dehqon xo'jaliklarining ulushi	%	VD vo	to VO	5	r- VO	VO	О VO	cT VO	S'	ro^ vT VO	CO^ C*"T vo
Sh.j.: o‘simlikchilikda	%		О		О Os' »—1	t> oo	20,6	CS	22,9	22,0	со
Chorvachilikda	%	44,6	43,7	44,0	43,7	CO		40,8	5	CO^ со^4	0\ oT со
Dehqon xo‘jalMari soni	birlik.	3243602	3312360	4177619	4377112	4481989	1 4544420	! 4631675	4673210	4703433	4759174
Ekin maydom	mingga	401,5	386,8	404,1	421,2	433,3	441,9	454,8	OO	466,7	OO £
Jami ekin maydonida dehqon xo'jaliklari ulushi	%	VO o' t	CN		H	О	of	г-Г <—4		04 of »—1	co"

Dehqon xo‘jaligini tashkil etadigan va yuqorida keltirilgan predmet, ob‘yektlariga, uy xo‘jaligi ob‘yektlari, uy, mebel, elektr uskunalari, idish- tovoq va hokazolar kiradi. Uy xo‘jaligi ob‘yektlari, uyda yashash uchun yaxshi shart-sharoitlar yaratadi, ungauyni yig‘ishtirish jihozlari, iste’mol mahsulotlari, sifatli kiyim-kechak va boshqalar kiradi. Uy xo‘jaligiga tegishli yer qishloq xo‘jaligi uchun qanday xizmat qilsa, uy xo‘jaligining o‘ziga ham shunday xizmat qiladi, ya’ni bir vaqtning o‘zida uy dehqon xo‘jaligi predmeti va ishlab chiqarish vositasi vazifasini bajaradi. Uy ta‘mirlanganda, tozalanganda mehnat predmeti vazifasini va unda yashaganda dehqon xo‘jaligini yuritish vositasi vazifasini bajaradi. Uy xo‘jaligi insonlar hayot faoliyatining zarariy elemexiti bo‘lib hisoblanadi.

Dehqon xo‘jaligida ishlab chiqarish va maishiy xizmat muno- sabatlaridan tashqari oilaviy nikoh munosabatlari mavjud, ularga har bir oilaning o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqadigan ota-onalar va farzandlar o‘rtasidagi munosabatlar ham kiradi. Lekin bu alohida sotsiologiya va psihologiya fanlariga oid tadqiqotlarga kiradi.
0‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 30 aprelda qabul qilingan “Dehqon xo‘jaliklari to‘g‘risida” gi qonuni ulami rivojlantirishda huquqiy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Mazkur qonunga muvofiq dehqon xo‘jalikIari tomonidan huquqiy shaxs maqomini olish jarayoni davom etmoqda va ular soni yildan yilga o‘sib borsa-da. ammo bu jarayon sust bormoqda. Bizning fikrimizcha, bu jarayonni tezlashtirish uchun quyidagi masalalami hal etish zarur;

• dehqon xo‘jaliklari o‘rtasida huquqiy shaxs maqomini olgan holda faoliyat yuritishning afzalliklarini aniq belgilab berish;

  
  

• dehqon xo‘jaliklarining huquqiy shaxs maqomini olishi bilan bog‘liq va so‘nggi bosqichlarda yuz beradigan majburiy yig‘im va to‘lovlar mexanizmini qayta ko‘rib chiqish.

  
  

Bundan tashqari, dehqon xo‘jaIikIarini rivojlantirishda bir qator muammolar mavjud. Ulami chorva mollari uchun em-xashak va kontsentrat ozuqalar bilan ta’minlash, ulami sotib olishdagi byurokratik muammolar.

Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida qabul qilingan qonunda tomorqa yer uchastkasini dehqon xo‘jaligining boshqa dehqon xo‘jaligiga ijaraga berish huquqi ko‘zda tutilmagan. Bu narsa ham huquqiy hujjatlarda belgilab qo‘yilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Qonunda dehqon xo‘jaligiga yollanma mehnatdan doimiy asosda foydalanish huquqi berilmagan. Lekin chorvachilik, sabzavotchilik va boshqa sohalar bilan shug‘ullanuvchi dehqon xo‘jaliklarida chetdan jalb qilinadigan ishchi kuchiga butun yil davomida zarurat sezilmoqda. Shuning uchun dehqon xo‘jaliklarida mehnat kodeksi talablari asosida yollanma mehnatdan foydalanishni qonuniy tarzda belgilab qo‘yish zarur.
1998 yilda qabul qilingan 0‘zbekiston Respublikasining “Dehqon xo‘jaliklari to‘g‘risida”gi qonunida Respublikamizda dehqon xo‘jalMarining maqomini aniqlashtirish, dehqon xo‘jaliklarini rivojlantirishning qonuniy mexanizralarini takomillashtiriladi.
Birinchidan, aholining dehqon xo‘jaliklari dehqon xo‘jaligi sifatida qayta nomlandi va uning tashkiliy mohiyati, maqomi tashkihy-iqtisodiy hamda huquqiy asoslari mustahkamlab qo‘yildi.
Ikkinchidan, dehqon xo‘jaligining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, maqomi, tashkihy-iqtisodiy asoslari va uning qishloq xo'jaligi bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlar sub‘ekti sifatidagi xususiyatlari aniq belgilab berildi.
Uchinchidan, Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 15 iyuldagi 300-sonli qarori bilan faoliyat ko‘rsatayotgan dehqon xo‘jaliklarini dehqon xo'jaliklariga o‘zgartirish tartibi tasdiqlandi.
To‘rtinchidan, “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida” gi qonimda ulami davlat yo‘li bilan va boshqa tarzda qo‘llab-quvvatlash hamda ulaming faoliyatini tartibga solish mexanizmi belgilab beriladi.
Respublikamizda dehqon xo‘jaliklarini tashkil etish va rivojlantirishdan asosiy maqsad, qishloq xo‘jaligida barqarorlikni ta’minlash va uning o‘sish sur‘atlarini tezlatish orqali qishloq ahoKsining turmush darajasini ko‘tarishdir. Prezidentimiz I.A.Karimov qayd qilganlaridek, “maqsad” - qishloq xo'jaligi sohasida ishlab chiqarish samaradorligini keskin oshirish, qishloqda yashayotgan halqimizning turmush darajasini ko‘tarish, ular uchun munosib shart-sharoitni yaratishdan iborat bo‘lmog‘i kerak”
Odamlarga yer berilishi iqtisodiy islohotning dastlabki eng qiyin yillarida zarur bolib, u nihoyatda keskin muammolami hal qilishda juda muhim rol o‘ynaydi. Dehqon xo‘jaliklarim mustahkamlash va ulami shakllantirish borasida muhim chora-tadbirlar ko‘rish hisobiga:

• birinchidan, mehnatga yaroqli aholining ish bilan band bo‘lmagan ortiqcha qismini, ijtimoiy foydah mehnatga jalb qilishga erishildi;

  
  

• ikkinchidan, aholining real daromadlarini oshirishga shuningdek, shartnomalar asosida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish bilan shug‘ullanib kelganlarga mehnat daftarchasi berish hamda ular qariganda nafaqa olish huquqini berish bilan ko'pgina qishloq aholisi uchun ijtimoiy kafolatlami mustahkamlashga erishildi; ,

  
  

• uchinchidan, aholini hayotiy muhim oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashdagi keskinlikka barham berishga erishildi. Yer uchastkalari olgan oilalar kartoshka, sabzavot, meva, chorvachilik mahsulotlariga bo‘lgan o‘z ehtiyojlarini qondiribgina qolmay, balki ulami shaharlardagi dehqon bozorlarida sotishni ancha ko‘paytirib, oziq-ovqat muammosini hal qilishga o‘z hissasini qo‘shadi;

  
  

• to'rtmchidan, yakka tartibda uy-joy qurilishi ko‘Iamini ancha kengaytirishga muvaffaq bo'lindiki, bu hoi aholini uy-joy bilan ta’minlash, respublika aholisini kornmunal maishiy va uy-joy sharoitlarini yaxshilash sohasidagi anchagina muammolami hal qilishga yordam berdi;

  
  

• beshinchidan, faqat ijtimoiy nizolaming sababi va manbalarini bartaraf etish hisobigagina emas, balki yerlami obodonlashtirishda faol qatnashish, o‘zi va oilasi manfaatini ko‘zlab foydali mehnat bilan shug‘ullanish barqarorligini ta’minlashga hissa qo‘shdi.

  
  

Umuman olganda, dehqon xo‘jaliklari haqidagi qabul qilingan qonun milliy iqtisodiyotda quyidagi beshta muhim masalani hal qilib berdi.

1. Qishloq xo‘jaligida mulkchilik masalasi.

   
   

2. Dehqonlarda, mulkka egalik hissini shakllantirish va mustahkamlash masalasi.

   
   

3. Qishloq joylarida bozor iqtisodiyotini shakllantirish masalasi.

   
   

4. 0‘zbekistonda mulkdorlar qatlamining paydo bo‘lishiga mustahkam huquqiy asos yaratdi.

   
   

5. Qishloq xo‘jaligida tadbirkorlikning rivojlanishiga iqtisodiy- huquqiy asos yaratdi.

   
   

Dehqon xo‘jaligi qishloq xo‘jaligi sohasida faoliyat yurituvchi tadbirkorlik shakllaridan biri sifatida bir qator afzalliklarga ega.

• ishlab chiqarish hajmining kichikligi bozordagi talab va taklif nisbatiga tez moslashishi va ko‘p mablag‘ sarflamay o‘z faohyati yo‘nalishlarini qayta shakllantirish imkonini beradi;

  
  

• oila mehnatiga tayanish uy bekalari, qariyalar va bolalar mehnatidan ham unumh foydalanish hamda asrlax davomida shakllanib kelgan dehqonchilik madaniyatini avloddan-avlodga o‘tkazib borishga sharoit yaratadi;

  
  

• xususiy mulk egaligi hamda yemi meros qilib qoldirish huquqi bilan umrbod egalikka berilishi mulkdan oqilona foydalanishga yo‘l ochadi.

  
  

“Dehqon xo‘jaligi xususiy mulkka asoslangan bo‘lib, tegishli yer maydonida, oila a'zolari bilan hamkorlikda qishloq xo‘jaligi mahsuloti ishlab chiqarib, oila a‘zolarining ehtiyojini qondirish va yuqori daromad olishga intiluvchi, davlat va boshqa bozor sub‘yektlari tomonidan tashqi ta’sirini sezuvchi bozor iqtisodiyoti sub‘yektidir”.

Dehqon xo‘jaligining asosiy vazifasi qishloq aholisini foydaii mehnat va tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etish orqah ishlab chiqarish kuchlaridan oqilona foydalanishga erishish hamda shu asosda eng kam sarf-xarajat birligi evaziga mahsulot yetishtirishni har tomonlama ko‘paytirishdan iborat. Shuningdek, yer resurslaridan unumli foydalanish, mamlakat aholisining oziq-ovqatga bo'lgan ehtiyojini qondirishga hissa qo‘shish, o‘zi joylashgan hududlaming ijtimoiy rivojlanishini ta’minlashda ishtirok etish kabi bir qator vazifalami yechishda ham dehqon xo‘jaliklari o‘z hissalarini qo‘shishlari lozim.
Dehqon xo‘jaliklari asosan iste’mol mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Bugungi kunda respublikamizda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining umumiy hajmida dehqon xo‘jaliklari ulushi o‘sib bormoqda. Respublikada 2009 yilda yetishtirilgan kartoshkaning 87,9 foizi, sabzavotning 66,3 foizi, poliz ekinlarining 5,3 foizi, go‘shtning 94,6 foizi, sutning 97 foizi, tuxum ishlab chiqarishning 80,7 foizi, qorako‘l terming 65,6 foizi dehqon xo‘jaliklari hissasiga tog‘ri kelmoqda. Natijada 2009 yilga kelib, mamlakatda aholi jon boshiga go‘sht iste’moli 1990 yilga nisbatan 109,4 %, kartoshka iste’moli 138,8 %, meva iste’moli 139,1 %, sabzavot va poliz mahsulotlari iste’moli 108,4 % ni tashkil etdi. Demak, bu boradagi barqarorlik mamlakatimizda dehqon xo'jaliklari hisobiga saqlab qolishga erishilgan.
Respublikamizda dehqon xo‘jaliklari soni yildan-yilga o‘sib bormoqda. 1998 yilda ulaming soni 3137 ming bo'lgan bo‘Isa, 2009 yilga kelib 4,7 mln.ga yaqin dehqon xo‘jaliklari faoliyat ko‘rsatmoqda. Shunga mos ravishda bu xo‘jaliklarga tegishH yer maydonlari tadqiq etilayotgan davrda 503,7 ming gektardan 1050,3 gektarga yetdi.
Respublika bo‘yicha dehqon xo‘jaliklariga to‘g‘ri keladigan yirik shoxli qoramolning ulushi 92,8 % ni, qo‘y va echkinmg ulushi 75,3 % ni va parrandaning ulushi 68,6 % ni tashkil qiladi. Bu har o‘nta dehqon xo'jaligiga 23 bosh mol, shu jumladan, 6 bosh yirik va 17 bosh mayda shoxli mollar to‘g‘ri kelishini anglatadi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hosildorligi bo‘yicha ham dehqon xo‘jaliklari shirkat va fermer xo‘jaliklariga nisbatan yuqori ko‘rsatkichlami ko‘rsatadi. Ko‘rsatkichlar orasidagi o‘zaro farqlar sezilarli darajada yuqori bo‘lib, shirkat va fermer xo‘jaliklariga nisbatan 1,4-2,5 marta ko‘proqdir.
Dehqon xo‘jaliklarida jon boshiga mahsulot ishlab chiqarish hajmi yuqoriligining asosiy omillaridan biri, bu ularda bir gektar ekin maydonida yetishtirilayotgan mahsulot hajmining kattaligidir. Bu davr 0‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligida har bir gektar ekin maydonidan oilinadigan mahsulot hajmining o‘sishi bilan xarakterlanadi. Qishloq xo‘jaligi bo‘yicha bir gektar ekin maydonidan olinadigan mahsulot hajmining o‘sishi 15,4 % ni tashkil etdi.
Bu ko‘rsatkich bo‘yicha shirkat xo‘jaliklarida eng yuqori daraja 27,4 % ni tashkil etadi. Buning asosiy sabablari sifatida keyingi yillarda zarar bilan ishlayotgan shirkat xo‘jaliklarini fermer xo‘jaliklari sifatida qayta tashkil qihshni qayd etish mumkin.
Dehqon xo‘jaliklari yirik xo‘jaliklarda foydalanish o‘ta mushkul bo‘lgan moddiy va mehnat resurslarini xo‘jalik muomalasiga kiritish va ishga solish borasida nisbatan yuqori samaradorlikka ega. Ularda xo‘jalik doirasida murakkab iqtisodiy vaziyatga moslashish, tadbirkorlik, tashabbuskorliklarim namoyon etish imkoniyatlari boshqa xo‘jaliklarga nisbatan katta. Bulaming barchasi iqtisodiy qiyin sharoitda xo‘jalikning ushbu toifasi ahamiyatining sezilarli darajada o‘sishini belgilab berdi. Boshqa bir tomondan mamlakat iqtisodiy tizimining bozor tavsiyasiga ega ekanligi ham, bu tipdagi xo‘jaliklaming rivojlanishini rag‘batlantirdi.
Shunday qilib, qishloq xo‘jaligida dehqon xo‘jahgi boshqa mulk shakllariga nisbatan quyidagi afzalliklarga ega:

• mulk egasi ishlab chiqarish vositalari bilan bevosita bog‘lanish huquqiga ega bo‘lib, ulardan qay shaklda foydalanishni o‘zi hal qiladi va amalga oshiradi;

  
  

• ishlab chiqarish faoliyatida tola mustaqillikka ega bo‘ladi, xohlagan mahsulotini qancha yetishtirishini o‘zi belgilaydi;

  
  

• doimo iqtisodiy va qonuniy javobgarlikda bo‘ladi. Qonunga xilof har bir ish, ortiqcha sarflangan har bir so‘m mulk egasini o‘z mulkidan ajralishiga olib kelishini yaxshi anglaydi.

  
  

1998 yilda qabul qilingan 0‘zbekiston Respublikasining "Dehqon xo‘jaliklari to‘g‘risida"gi qonunida Respublikamizda dehqon xo‘ja- liklaming maqomini aniqlashtirish, dehqon xo‘jaliklarini rivojlanti­rishning qonuniy mexanizmlari takomillashtirildi.

Birinchidan, aholining dehqon xo‘jaliklari dehqon xo‘jaligi sifatida qayta nomlandi va ulaming maqomi tashkiliy-iqtisodiy, huquqiy jihatdan mustahkamlab qo‘yildi.
Ddrinchidan, dehqon xo‘jaligining ijtimoiy-iqtisodiy maqomi, tash­kiliy-iqtisodiy asoslari va uning qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlik sub‘ekti sifatidagi xususiyatlari aniq belgilab berildi.
Uchinchidan, "Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida"gi qonunda ulami davlat yo‘li bilan va boshqa tarzda qo‘llab-quwatlash hamda ulaming faoliyatini tartibga solish mexanizimi belgilab berildi.