Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

6.6-jadvaI
O‘zbekiston Respublikasi tuproqlarining sifat bahosi (sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi yerlari bo‘yicha, ga)

	Yomon yerlar		0‘rtachadan past yerlar			Yaxshi yerlar		Yaxshi yerlar		Eng yaxshi yerlar					0‘rta­
	I	П	Ш	IV	V		VI	Vll	VILI		IX	X				cha
Viloyatlar	klass	klass	klass	klass	klass		klass	klass	klass		klass	klass		Jami		ball
	BONTTET BALLI														boni-
	0-10	11-20	21-30	31-40	41-50		51-60	61-70	71-80		81-90	91- MO				teti
Qoraqalpog'iston Respublikasi		1919	29810	237202	69846		46458	24497	6801					416533		41
Andiion		311	9593	34322	39801		45187	50547	38267		6015	35		224078		57
Buxoro		1038	16521	57391	42070		55294	40843	19456		83			232696		50
Jizzax			2132	22885	143493		60887	28974	10178		1398			269948		51
Qashqadaryo			3455	71977	198976		87416	50375	25003		8177			445379		51
Namangan		235	13499	45776	47117		36667	32553	33383		18181	1301		228712		59
Navoiy		3358	9618	15253	17668		18200	20423	12853		2099			99472		52
Samarqand		41	2044	29478 ^1	72263		89756	57187	38321		16770	547		306407		57
Surxondaiyo		704	11047	43203	59838		79317	50049	20985		6915			272058		56
Sirdaryo			1738,9	36343,9	93771,8		60918,1	51580,1	7694,3		8			252055,1		51,5
Toslikent			2631	37586	86361		67968	74385	45380		14600	29		328940		59
Farg‘ona		1426	8043	59139	56142		58386	67580	33001		5570	452		289739		56
Xorazra		625	8839	46296	34932		82052.	49291	11848		102			233985		53
Respublika bo‘yicha:		9680	118902	714830,8	935202		814159	62619	298929		75497,5	2337		3595715		55

Qishloq xo‘jalik ekinlarining samaradorligi va sof foyda quyidagicha hisoblanadi:

SF = YAM-Mt; bunda SF - sof foyda;
YAM - yalpi mahsulot;
MT - mahsulot tannarxi.
Yeming iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari asosan qiymat ko‘rsatkichlaridir. Bunga yer sig‘imi, yer qaytimi, iqtisodiy samara ko‘rsatkichlari kiradi.
Yer sig‘imi bu qishloq xo‘jalik yeriari bahosining yalpi mahsulotga nisbatidir:
EB
E = ; so‘mda
YAM
Yer qaytimi esa bu yer sig‘imiga teskari ko‘rsatkich bo‘lib, yalpi mahsulotning yer resurslari bahosiga nisbatidir (so‘mda ifodalanadi).
YAM
E_k ; so‘m
EB
Iqtisodiy samaradorlik yalpi va tovar mahsulot hajmi orqali ifodalanib, dehqochilikda ekin maydoniga nisbatan hisoblanadi:
YAM(TM) YAM₀
Sj = yoki Sj=—
S S
Sj - samaradorlik S - ekin maydoni
YAM - yalpi mahsulot YAM₀- o‘simlikchilikdagi yalpi mahsulot TM - tovar mahsulot
Yerlaming samaradorligini hisoblashning 2-usuli quyidagicha aniqlanadi:
YAD
S₂= ;
S
bu yerda YAD - yalpi daromad, so‘m S - ekin maydoni, ga, bunda YAD = YAM-MX (MX-moddiy xarajatlar)
Yerlarning samaradorligini hisoblashning 3-usuli quyidagicha:
SF
S₃= ;
S
SF - sof foyda, so‘m S - ekin maydoni, ga
Bunda SF = YAM - T (T-tannarx) yoki SF = YAM -MH (MH - mehnat haqi)
Samaradorlikni hisobalashning 4 usuli quyidagicha:
F
S₄= ; F = UT-TT
S
F - foyda, so‘m; S - ekin maydoni, ga, bunda: UT - umumiy tushum, so‘m, TT - tolatannarx, so‘m.
Qishloq xo‘jaiigida tovar qaytimi quyidagicha hisoblanadi:
YAM yoki TM T = •
^Aq 5
s
bunda: Tq - tovar qaytimi, so‘m;
YAM - yalpi mahsulot, so‘m;
TM - tovar mahsulot, so‘m;
S - ekin maydoni, ga.
Qishloq xo‘jaligida fond bilan ta‘milanganlik ko‘rsatkichi quyidagicha hisoblanadi;
AF
F_t= ;
S
bunda; F_t - fond bilan ta’minlanganlik, so‘m;
AF - asosiy fondlar, so‘m;
S- ekin maydoni, ga.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishdagi natural ko‘rsatkichlar - bu hosildorlik va yalpi mahsulotdir. Yerdan intensiv foydalanish orqali
mahsulot ishlab chiqarish samaradorligi oshib, bu holat qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish koeffitsienti orqali aniqlanadi:

1. Yer resurslaridan foydalanish koeffitsienti:

   
   

Q/Xe
YERF_K = ; bunda

S
YERFk - yer resurslaridan foydalanish koeffitsienti;
Q/Xe - qishloq xo‘jalik yeriari, ga;
S - ekin maydoni, ga

2. Qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish koeffitsienti:

   
   

HS
Q/x_efk= ;

Q/Xe
Q/Xefc-qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish koeffitsienti;
HS - haydaladigan yer maydoni, ga;
Q/Xe - qishloq xo‘jaligi yeriari, ga.
Yer fondidan intensiv foydalanish uchun qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini yer resurslari bilan joylashtirish; mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash; mavjud resurslardan oqilona foydalanish; bozor talabi bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarish. Yer resurslarining holatini hisobga olmasdan ishlab chiqarishni tashkil etish salbiy oqibatlarga olib keladi. Masalan, tuproqning yomonlashib ketishi oqibatida hosildorlik tushib ketadi, ekinlarni joylashtirish samaradorligi pasayadi va hokazo. Shunday holatlardan biri - tuproq unumdorligining kamayishi natijasida yo‘qotilgan hosil quyidagicha aniqlanadi:
Hos o‘r' Tupb
Hy=
Tubb
Bimda: Ну - yo‘qotilgan hosil, ts/ga;
Hos o‘r - joriy yilda ushbu yerdan olingan o‘rtacha hosildorlik, ts/ga;
Tupb - tuproq unumdorligining pasayishi, ts/ga;
Tubb - tuproqning umumiy ball boniteti, ball.
Bonitet - tuproqning tabiiy unumdorligi bo‘lib, 100 ballik shkalada baholanadi. Yemi iqtisodiy jihatdan baholash quyidagi formula bilan aniqlanadi.
H 100
V= ;
YAMQ
Bunda:

• - baholanadigan yeming bonitet bali, ball;

  
  

H -1 gektardan olingan hosil, ts/ga

YAMQ - yalpi mahsulot qiymati, so‘m.
Yuqoridagi ko‘rsatkichlaming barchasi yer resurslaridan samarali foydalanishda nihoyatda ahamiyatli hisoblanadi.

4.