Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

x_d(T_b-T₀) '
A_t=
365
Bunda X_d - hisobot davrida mahsulot realizatsiyasidan tushgan daromad, so‘m.; mos ravishda bir aylanma aylanishning o‘rtacha davomiyligi kunlar.
Agar korxonada aylanma mablag‘laming aylanishi sekinlashgani kuzatilsa (T_c > T_b) olingan manfiy kattalik sekinlashgani hisobiga qo‘shimcha aylanma mablag‘ga bo‘lgan talabda aks etadi.
Aylanma mablag‘lardan foydalanishning muhim ko‘rsatkichlaridan biri mahsulotlaming moddiy sig‘imidir. U moddiy aylanma mablaglardan foydalanish darajasini izohlaydi. Moddiy sig‘im qishloq xo‘jalik mahsulot birligi ishlab chiqarishda qancha moddiy resurslardan foydalanilganhgini ko‘rsatadi. U moddiy xarajatlaming yalpi mahsulotga nisbati bilan aniqlanadi:
M_r
M_s=
YAM
Mahsulotning moddiy sig‘imi pasayishi moddiy aylanma mab­laglardan oqilona foydalanganlik ishlab chiqarish samaradoriigi oshganiga guvohlik beradi.
Asosiy ishlab chiqarish va aylanma mablaglardan foydalanish samaradorligini umumlashtiruvchi ko‘rsatkich - daromad normasi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida aylanma mablaglaming alohida elementlaridan foydalanishning samaradorligini xaraktyerlovchi qo‘shim- cha ko‘rsatkichlar sifatida 1 ga ekin yeriga yigllgan hosil birligini mahsulot birligini ishlab chiqish (yetishtirish) ga yem-xashak xarajatlari ishlatib yuborilgan ehtiyot qismlar summasi, mexanizatsiyalangan ish birligiga sarflangan yoqilgl va moylash materiallari 1 shartli et.ga.ga yoqilgl sarfi va boshqalar kiradi.
Aylanma mablaglardan foydalanishning iqtisodiy samaradoriigi oshishi mahsulot tannarxining pasayishi va qishloq xo‘jaligi o‘sishiga olib keladi.
Aylanma mablaglardan foydalanish samaradoriigi ko‘pgina omillarga bog‘liq. Bu qishloq xo‘jalik korxonasi manfaatlari va faoliyatiga bogliq bolmagan tashqi va korxonaga faol ta’sir ko‘rsatishi mumkin va zarur bolgan ichki omillar hamdir (8-rasm).
Tashqi omillarga quyidagilar kiradi: umumiy iqtisodiy vaziyat, soliq qonunchiligining o‘ziga xosligi, kredit olish va ular bo‘yicha foiz stavkalari shartlari, maqsadli moliyalashtirish imkoniyatlari, byudjetdan moliyalashtiriladigan dasturlarda ishtirok etish. Shulami va boshqa tashqi omillami hisobga olib, korxonalar iqtisodiy samaradorliklarini oshiruvchi boshqa omillardan ham foydalanishlari mumkin.
Yuzaga kelgan sharoitlarda aylanma mablaglardan foydalanish samaradorligini oshirishning muhim yo‘nalishi - qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilarini zarur material resurslari bilan (urugliklar, yem- xashak (ozuqa), yoqilgl va moylash materiallari, o‘g‘itlar, ximikatlar, ehtiyot qismlar va boshqalar) ta’minlashdir. Bu vositalaming yetish- masligi mahsulot ishlab chiqarish hajmi kamayishiga olib keladi.
Shu bilan birga materiallar zahirasining me’yordan ortiq bo‘lishi ulardan foydalanish samaradorligiga ta’sir etadi. Ishlab chiqarish zahiralarini minimallashtirish mehnat predmetlarini me’yorlashtirishni mukammallashtirish, yetkazib berish va ulami bajarilishini ta’minlash- ning aniq shartnoma shartlari yo‘li bilan ta’minotni yaxshilash, optimal ta’minotchilami tanlash, transport ishlarini yo‘lga qo‘yishga imkon beradi.
Aylanma mablag‘lar aylanishining tezlashuviga mehnatni tashkil qilishni mukammallashtirish, vegetatsiyasi qisqa muddatli bo‘lgan qishloq xo‘jalik ekinlari navlari va gibridlarini qo‘llash, chorva mollari va parrandalaming tez yetiladigan zotlarini o‘stirish va bo‘rdoqiga boqish, ishlatiladigan texnikalami yaxshilash, ishlab chiqarishning hamma bosqichlarida mablag‘lami tejashyo‘li bilan erishiladi.
Aylanma mablag‘lar muomalada bo‘lganda yangi mahsulot yaratishda qatnashmaydi, balki uni iste’molchiga yetkazib berilishini ta’minlaydi holos. Mablag‘lami muomalada bo‘lish doirasiga ortiqcha jalb etish xo‘jalik faoliyati natijalariga salbiy ta’sir etadi.
Aylanma mablag‘lardan samarali foydalanishning muhim nuqtai nazari - qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining bozor konyukturasini o‘rga- nish asosida oqilona tayyorlashni tashkillashtirish, marketing xizmatini tashkil etish, shartnoma va to‘lov intizomiga rioya etishdir.
Aylanma mablag‘lardan foydalanishni yaxshilash yo‘llaridan biri ishlab chiqarish, saqlash, yuklash va realizatsiya jarayonida mahsulotlami yo‘qotishni qisqartirishdir. Mahsulotlaming ayrim turlari bo‘yicha (meva, sabzavot va boshqalar) bu yo‘qotishlar 30-40 % ga yetadi. Shuningdek, aylanma mablag‘larda foydalanish samaradorligini oshirishda material (moddiy) resurslami (urug‘lik, ozuqa va boshqalar) saqlashni to‘g‘ri tashkil etishdir.
Aylanma mablagiar yetishmaslik sharoitida qishloq xo'jalik ekinlarini yetishtirishda resurslami tejovchi texnologiyalami qo‘llash hisobiga moddiy resurslardan oqilona foydalanish alohida ahamiyatga ega. Bu mahsulotning moddiy sig‘imini sezilarU pasaytirish imkonini beradi.
Barcha ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanishning asosiy sharti - asosiy va aylanma mablag‘laming optimal nisbati. Aylanma mablag‘laming yetishmasligi (ozuqa, yoqilg‘i, ehtiyot qismlar va boshqalar) asosiy fondlardan (mahsuldor qoramollar, texnikalar,
inshootiar va boshqalar) samarasiz foydalanishga olib keladi va bu qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqish va realizatsiya qilish hajmiga salbiy ta’sir etadi.

1. Aylamna mablag‘lardan foydalanish samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar

   
   

2. Tashqi:
   

• narx (baho) ning shakllanishi;
  

• soliqqa tortilish;

  
  

• kreditlash, kreditlar bo‘yicha foiz;

  
  

• byudjetdan moliyalashtirish

  
  

• inqiroz, inflyatsiya jarayonlari;

  
  

• davlat boshqaruvi;

  
  

• tabiiy-iqlim sharoitlari;

  
  

3. Ichki
   

1. - xo‘jalik ichidagi iqtisodiy munosabatlar;
   

• moddiy rag‘batlantirish;

  
  

• aylanma mablag‘lami normaga solish;

  
  

• ishlab chiqarish texnologiyasi;

  
  

• mahsulot sifati;

  
  

• qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligi.

  
  

2. - ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish;

   
   

• ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va kontsentratsiyalash;

  
  

• aylanma mablag‘lar tuzilmasi;

  
  

• mahsulot sotish (o‘tkazish);

  
  

• mehnat predmetlarining tannarxi;

  
  

• chorva mollarining mahsuldorligi;

  
  

• kreditor va debitorlar bilan o‘zaro munosabat.

  
  

Aylanma mablaglaming o‘zgaruvchan qismi ishlab chiqarish hajmlarining mavsumiy o‘sishi va alohida davrlarda mavsumiy saqlashga tovar moddiy qimmati zahirasini shakllantirish zarurati uchun mahsulot realizatsiyasi bilan bog‘liq.

Aylanma mablag‘lar strukturasi deganda, aylanma mablag‘larnmg alohida elementlari yoki ulaming tarkibiy qismlari orasidagi foizli nisbat anglashiladi. 8.3-jadvalda qishloq xo‘jahgi korxonalari aylanma mablag‘larining namunah strukturasi keltirilgan.
8.3-jadval
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida aylanma mablaglaming namunaviy
strukturasi

Aylanma mablag‘lar tarkibi	Struktura %
Ishlab chiqarish aylanma mablag‘lari hammasi	85,0
Shu jumladan:
Islilab chiqarish zahiralari	65,5
Tugallanmagan ishlab chiqarish	19,0
Kelgusi davr xarajatlari	0,5
Muomala fondlari	15,0
Shu jumladan:
Tayyor mahsulot	7,2
Yuklangan tovarlar	0Д
Pul mablaglari	0,2
ffisoblashuvdagi mablaglar	7,5

Aylanma mablaglar strukturasi doimiy emas, u ko‘plab omillar ta’siri ostida o‘zgaradi (ixtisoslashuv kontsentratsiyalar, tabiiy-iqlim sharoiti, ilmiy-texnika taraqqiyoti va hokazo).

Qishloq xo‘jaligida aylanma mablaglardan yilning turli davrlarida bir tekis foydalanilmaydi va bu ulaming strukturalariga jiddiy ta’sir o‘tkazadi. Masalan, qishda aylanma mablaglaming salmoqli qismi uruglik va ozuqa zahiralarida saqlanadi, yozda esa ulaming kattagina ulushi neft mahsulotlari zahiralarida, texnika uchun ehtiyot qismlarga va tugallanmagan ishlab chiqarishda to‘planadi.
Aylanma mablaglami shakllanish manbalari - xususiy qarzga olingan va jalb etilgan mablaglardir. Xususiy aylanma mablaglami toldirish uchun daromad bilan bir qatorda turg‘un passivlardan ham foydalaniladi. Turg‘un passivlarga ish haqi bo‘yicha oydan-oyga normal ravishda o‘tiladigan qarzdorliklar va ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha ajratmalar, rezerv fondi mablaglari qoldiqlari va boshqalar kiradi. Qishloq xo'jaligi korxonasida xususiy mablaglar, shuningdek tayyor mahsulot qismlari (umglik, ozuqa va hokazo) hisobiga ham yaratiladi.
Yil davomida aylanma mablaqqa talab o‘zgargani uchun ulami qarz mablaglari, ya’ni banklaming qisqa muddatli kreditlari hisobiga shakllantirish maqsadga muvofiq boladi.
Nazorat savollari va topshiriqlar

1. Asosiy va aylanma vositalar, fondlar va doimiy va o‘zgaruvchan kapital deganda nimani tushunasiz?

   
   

2. Asosiy va aylanma vositalaming qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati qanday?

   
   

3. Asosiy va aylanma vositalar bozori va asosiy vositalar ijarasi deganda nimani tushunasiz?

   
   

4. Korxonaning moliyaviy mablag‘lari, aylanma kapital va chetdan jalb etilgan mablag‘lar haqida tushuncha bering.

   
   

5. Asosiy vositalaming eskirishi, amortizatsiyasini hisoblash usullarini aytib bering.

   
   

6. Qishloq xo‘jaligida moddiy-texnika baza, deganda nimani tushunasiz?

   
   

7. Asosiy va aylanma vositalardan foydalanishni yaxshilash va samaradorligini oshirish uchun nimalarga e’tibor berish kerak?

   
   

Asosiy adabiyotlar:

1. Abdug‘aniev A., Abdug‘aniev A.A. Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti. - Т.: 0‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot Jamg‘armasi, 2004­304 b.

   
   

2. Salimov B.T. va boshqalar. Dehqon va fermer xo‘jaliklari iqtisodi.- T.: 0‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot Jamg'armasi, 2004­176 b.

   
   

3. Модель "Сельская профильная школа"- М.: АПК и ППРО, 2004-32 ст.

   
   

4. Экономика сельского хозяйства. Учебник, под.ред. Коваленко.

   
   

Н.Я.М.: Юркнига, 2004-392 ст.

5. Zokirov О., Pardaev A. Qishloq xo‘jalik iqtisodiyoti. Darslik.-T.: 0‘AJBNT markazi 2003-456 b.

   
   

Qo‘shimcha adabiyotlar:

1. Karimov I.A. "0‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘hda"-T.: "0‘zbekiston ", 1995.

   
   

2. Karimov I.A. "0‘zbekistonXXI asrgaintilmoqda"-T.: "Uzbekistan" 1999-125 b.

   
   

3. Abdukarimov B.A. Jabriyev A.N..Zugurov N.R, Qutbiddinov A.T., Pardaev MD., Shovqiev E.SH. "Korxona iqtisodiyoti"-T.: Fan 2005.-288

   
   

b.

4. Umurzoqov U.P., Toshboev A. J. Rashidov J. Toshboev A.A. "Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti va menejmenti"-T.: "Iqtisod-moliya" 2008 -267.
   

5. Pardaev MD. Abdukarimov I.T.Isroilov B.I. "Iqtisodiy tahlil"-T.: "Mehnat"-2004-484 b.

   
   

6. Jo‘rayev F. "Qishloq xo‘jaligi korxonasida ishlab chiqarishni tashkil etish",-Т.: "Istiqlol" 2004-344.

   
   

7. Кдюмов Ф.К. «Эффективность АПК в условиях перехода к рынку». М.: ИПО «Поигрон» 1992.

   
   

8. Коваленко Н.Я., Умурзаков У.П., Тошбоев А.. Тошбоев А.А. Экономика и организация фермерского хозяйетва»-М.: РГАУ- МСХА имени К.А. Тимирязева 2008-206 ст.

   
   

9. Петренко И.Я. Чужиков П.И., «Экономика сельскохозяйствен­ного производства»-Алма-Ата: Кайнар 1992.

   
   

10. Попов Н.А. «Экономика сельского хозяйства» - М.:Дело и сервиз, 2002- 67 ст.

    
    

8. 
   
   Bob. Mehnat resurslari bozori, ulardan foydalanish ya mehnat unumdorligi