Qarshi bo'lish qobiliyati

TO'XTANG VA TINCHLANING!

Har qanday bahsli masalani hal qilish uchun siz tinchlikni tiklashingiz kerak va muammo sabablarini tushunishga harakat qilishingiz kerak. Yaxshi fikr yuritishingizga to'sqinlik qiladigan qo'rquv tuyg'usini tinglamasdan yaxshi narsalarni o'ylab ko'rish kerak. Keyinchalik bu tasvir o'z-o'zidan o'sib boradi: barcha qarama-qarshiliklar muammoni echishga olib keladigan bir tarzda

5.  Gipoteza nima? Gipoteza (yunoncha: hypothesis — asos, taxmin) — hodisalarning qonuniy (sababli) bogʻlanishi toʻgʻrisidagi taxminan mulohaza, faraz. Gipoteza ilmiy bilishni rivojlantirish uchun asos boʻladi. Gipotezaning mantiqiy jihatdan tahlil qilish (taqqoslash, analiz va sintez, mavhumlashtirish va umumiylashtirish) asosida bevosita bilimga oʻtish, sababiy bogʻlanish asosida qonuniyatlarni ochish kabi bosqichlari bor. Umumiy gipoteza bir guruh hodisalar, jarayonlar xususiyati va sababi toʻgʻrisidagi, xususiy gipoteza alohida, yakka hodisalar, jarayonlar sababi toʻgʻrisidagi taxmindir. Har qanday gipoteza tekshirishni talab qiladi. Natijada uning ehtimolligi ortadi yoki kamayadi, haqiqatligi isbotlanadi yoki rad etiladi. Yangi faktlarni eski nazariyalar bilan izohlash mumkin boʻlmaganda, cheklangan miqdordagi faktlar va kuzatishlarni izohlashda gipotezaga ehtiyoj tugʻiladi. U keyingi bilimlarga, tekshirishlarga yoʻl ochadi, yangi nazariyalar esa yana boshqa gipotezani tugʻdiradi. Gipoteza bilish jarayonining ajralmas qismi sifatida muhim ahamiyatga egadir.

6.  Nima uchun gipotezalarni mantiqiy qurish vositasi ehtimoliy chiqarish hisoblanadi?

7.  Gipotezalarning qanday turlari bor? Gipoteza tushunchasi ikki turni o'z ichiga oladi: birlamchi va ilmiy. Birinchisi, tadqiqotning maqsadi va shartlarini belgilaydi. Bu, birinchi navbatda, bu hudud yaxshi tushunilmagan hollarda qo'llaniladi. Bunday dalil faqat ma'lumotni tanlash va tizimlashtirishga yordam beradi va uning asosida chiqarilgan xulosalar keyingi o'rganish uchun shart-sharoit yaratadi va haqiqiy farazni yaratishga hissa qo'shadi.

Ilmiy gipoteza nazariyaga asoslanadi va birlamchi gipotezadan ancha aniqligi bilan farq qiladi. Bu hodisalar va ularning asoslanishlari o'rtasidagi haqiqiy bog'liqlik, ma'lum bir hodisa, sifat yoki ta'sirning mavjudligi to'g'risida bahs. Biroq, birlamchi va ilmiy farazlar o'rtasidagi farq shartli - o'rganish davomida biri boshqasiga aylanadi. Gipotezaning boshqa turlari ham mavjud. Tarkibiga qarab, taxmin tavsiflovchi, tushuntiruvchi va nazariydir. Birinchisi eksperimental tadqiqotlarga xosdir. Ta'riflovchi hukm faqat ta'sir va uning oqibatlari o'rtasidagi amaliy munosabatlarni ko'rib chiqish, sabablar va mo'ljallangan xulosalarni bayon qilishdir. Bu usullardan biri boshqasiga qaraganda samaraliroq bo'ladi degan taxminni keltirib chiqaradi, ammo uning harakatlarini tushuntirmaydi.

Izohlovchi gipoteza haqiqatning sabablarini ochib berish va ularning taxminiy xulosalarini o'z ichiga olishi bilan ajralib turadi, shuningdek, ushbu xulosalar muqarrar bo'lgan mezonlarni tavsiflaydi. Nazariy hukm - bu tadqiqot jarayonida isbotlangan bayonotning qonuniy tabiati haqidagi taxmin. Bunga sabablar o'rtasidagi o'zaro ta'sirning tabiiy ekanligini ko'rsatadigan bir qator harakatlar kerak.

Ilmiy taxmin sifatida gipoteza ma'lum talablarga javob berishi kerak:

• 
  U bir nechta tezislarni o'z ichiga olmaydi.
  
• 
  Argument noaniq ma'noga ega bo'lgan va tadqiqotchi tomonidan tushuntirilmagan tushunchalar va hukmlarni o'z ichiga olmaydi.
  
• 
  Faraz qilayotganda siz qimmatli baholardan foydalana olmaysiz. Gipoteza haqiqat bo'lishi, tasdiqlanishi va keng ko'lamli voqeliklarga tatbiq etilishi kerak.
  
• 
  Hukm uslubiy jihatdan beg'ubor, tushunarli, mantiqiy bo'lishi kerak.
  
• 
  U tadqiqot mavzusi, maqsadlari va mavzusiga mos kelishi kerak. Qiziquvchan taxminlar ko'pincha biron bir mavzuga g'ayritabiiy ravishda bog'lanib qoladi.
  

8.   Nazariya nima?

Nazariya — bilimning biror sohasiga oid asosiy gʻoyalar tizimi; voqelik qonuniyatlari va undagi muhim aloqalar haqida bir butun tasavvur beradigan bilim shakli. N. borliqning muayyan sohasiga oid boʻlgan tajribalardan umumlashtirilgan maʼlumotlar asosida kelib chiqadi. Ilmiy bilishda N.ning asosiy vazifasi tajribalar bergan dalillarni izohlash, shu bilan birga, narsa va hodisalarning mohiyatiga chuqurroq kirib borish, yuzaga keladigan yangi narsa va hodisalarni oldindan koʻra olishdan iborat. Har qanday N. ilmiy bilishning natijasi sifatidagi bilish shakli boʻlsada, lekin uni tugallangan, oʻzgarmas, mutlaq bilim deb qaramaslik kerak. N. bilish jarayonidabiz toʻplagan bilimlarning natijasigina emas, balki yangi bilimlar hosil qilish yoʻlidagi boshlangʻich asosdir. N. hamma vaqt amaliyot bilan uzviy boglik boʻladi va shundagina u harakat va rivojlanishning quroliga aylanadi. N.ning boshlangʻich shakli gipotezalmr. Amaliyotda gipotezaning toʻgʻri, haqiqat ekanligi isbotlansa, shu asosda yangi N. yuzaga kelishi mumkin. Ilmiy bilish jarayonida kishilarning ilmiy N.lar bilan qurollanganligi unga ilmiy oldindan koʻrish — ilmiy bashorat qilish imkoniyatini beradi. Bu esa, oʻz navbatida, yangi qonuniyat va yangi N.larning shakllanishiga olib keladi. ^[1]

9.  Nazariyaning ilmiy bilishdagi ahamiyati nimalarda ko’rinadi?

Bilishning mohiyati, shakllanish va rivojlanish qonuniyatlari, xususiyatlarini o`rganish falsafa tarixida muxim o`rin egallab kelmokda. Inson o`z bilimi tufayli borliq, tabiat, jamiyatni va nixoyat, o`z-o`zini o`zgartiradi. Bilishga qaratilgan inson faoliyatini va uni amalga oshirishning eng samarali usullarini tadqiq etish falsafa tarixida muxim ahamiyatga ega. Shu bois ham falsafaning bilish masalalari va muammolari bilan shug`ullanuvchi maxsus soxasi — gnoseologiya vujudga keldi.

Inson bilishi nixoyatda ko`p qirrali, murakkkab va ziddiyatli jarayondir. Gnoseologiya asosan, bilishning falsafiy muammolarini xal etish bilan shug`ullanadi. Har bir tarixiy davr jamiyatning rivojlanish extiyojlaridan kelib chiqib, gnoseologiya oldiga yangi vazifalar kuyadi. Хususan, XVII asr o`rtalarida yevropalik faylasuflar ilmiy bilishning ahamiyati, xaqiqiy ilmiy bilishlar xosil qilishning usullarini o`rganish, ilmiy haqiqat mezonini aniqlash bilan shug`ullandilar. Тajribaga asoslangan bilimgina xaqiqiy bilimdir, degan G`oyani olKa surdilar.

XVIII asr mutafakkirlari ilmiy bilishda inson aqli imkoniyatlariga, ratsional bilishning xissiy bilishga nisbatan ustunligiga aloxida urKu berdilar. Buyuk nemis faylasufi I. Kant bilish natijalarining xaqiqiyligi xususida emas, balki insonning bilish qobiliyatlari haqida baxs yuritdi. Gnoseologiya oldida inson olamni bila oladimi, degan masala keskin quyildi. Insonning bilish imkoniyatlariga shubxa bilan qaraydigan faylasuflar agnostiklar deb ataldilar.