Qarshi davlat universiteti kimyo kafedrasi kolloid kimy

4.1.3. SUYUQLIKLAR SIRTIDAGI ADSORBTSIYA

Agar biror suyuqlikka boshqa bir modda qo’shsak, suyuqlikning sirt tarangligi o’zgaradi, chunki potentsial energiyaning minimumga intilish qoidasiga muvofiq, suyuklik o’zining sirt energiyasini kamaytirishga intiladi. Shu sababli, suyuqlikning sirt tarangligini kamaytiradigan moddalar suyuqlik sirtiga yig’ila boshlaydi. Natijada, suyuqlikka solingan moddaning sirtqi qavatdagi kontsentratsiyasi uning suyuqlik ichidagi kontsentratsiyasidan farq qiladi. Buning natijasida eritma ichidagi osmotik kuchlar ham o’zgaradi, chunki eritma sirtqi qavatda ham, ichki qavatlarda ham o’z kontsentratsiyasini baravar qilishga intiladi. Demak, bu yerda ham dinamik muvozanat qaror topadi: bir tomondan, absorbtsiya jarayoni erkin energiyaning minimumga intilish printsipiga muvofiq erigan moddani suyuqlik sirtiga yig’adi; ikkinchi tomondan, osmotik kuchlar tufayli desorbtsiya jarayoni bo’ladi, eritma kontsentratsiyasi barcha hajm ichida baravarlashishga intiladi. Natijada adsorbtsiyaviy muvozanat vujudga keladi.

Suyuqlik sirtida moddalarning yig’ilish miqdoriga qarab musbat va manfiy adsorbtsiya bo’ladi.

Musbat adsorbtsiyada moddalar suyuqlik sirtida to’planishi bilan birga yutiladi va suyuqlikning sirt tarangligini kamaytiradi. Musbat adsorbilanadigan moddalar (murakkab efirlar, ketonlar, yuqori molekulali kislotalar, xolesterin, oqsillar va boshqalar) sirt-aktiv moddalar deb yuritiladi.

Manfiy adsorbtsiyada moddalar suyuqlik sirtidan siqib chiqariladi, diffuziya yordamida butun suyuqlik hajmiga tarqalib, suyuqlikning sirt tarangligini oshiradi. Manfiy adsorbtsiyalanadigan moddalar (anorgaiik tuzlar, uglevodlar va boshqalar) sirt-noaktiv moddalar deb yuritiladi

Musbat va manfiy adsorbtsiyani etil spirtning suvdagi adsorbtsiyasi misolida ko’rish mumkin. Etil spirtning sirt tarangligi suvnikiga qaraganda kam.

Moddalarning musbat va manfiy adsorbtsiyasi moddalarning tirik organizmlarning hujayra membranalari orqali o’tishini osonlashtiradi. Moddalarning musbat va manfiy adsorbtsiyasi modda almashinuv jarayonida va o’simliklarda fotosintez jarayonlarida katta rol o’ynaydi.

Masalan, steroid, murakkab efirlar va boshqa gidrofob (qutblanmagan) moddalar tirik organizmning hujayra membranalarida to’planadi, ammo ularni membranalardan o’tishiga adsorbtsiya jarayoni yordam beradi.

Ba‘zi moddalar molekulasida ham gidrofil (qutbli), ham gidro­fob (qutblanmagan) guruh atomlarining bo’lishi ularni suvli eritmalaridagi adsorbtsiyalarning xususiyatini o’zgartiradi va bu molekulalar difil molekulalar deb ataladi. Masalan, sirka kislota CH₃COOH mo­lekulasida СН₃ - guruh gidrofob, -SOON guruh esa gidrofil hisoblanadi. Bu moddaning gidrofil xossasi yuqori bo’lmagani uchun, molekula­lar adsorbilanib, suvda yaxshi eriydi. Kislotalarning keyingi vakillarida (C₂H₅ – COOH, C₃H₇ – COOH, C₄H₉ COOH va x.k.) molekulaning gidro­fob xossasi ortib borishi hisobiga suvda eruvchanligi kamayadi va sirt tarangligi ancha pasayadi. Moddalarning bu xususiyatiga qarab suvda yaxshi va yomon erishini aniqlash mumkin.