Qarshi davlat universiteti kimyo kafedrasi kolloid kimy

Erituvchilarning elyuotrop qatori

Petroley efir	Xloroform	Etil spirt
Tsiklogeksan	Etil efir	Metil spirt
Uglerod sulfid	Tetragidrofuran	Suv
Uglerov IV xlorid	Aueton	Sirka kislota
Dixloretan	Metil etil keton	Piridin
Benzol	N-butil spirt

3. QOG’OZ XROMATOGRAFIYASI

Taqsimlanish xromatografiyasining bu turi murakkab aralash modda­lar (oqsillar, uglevodlar, garmonlar va boshqa tabiiy birikmalar) ni tahlil qilishda keng qo’llaniladi. Bu xromatografiya uchun maxsus fil­tr qog’ozlardan foydalaniladi, qog’oz xromatografiyasida, qog’ozda do­imo adsorbtsiyalangan holda bo’lgan suv surilmaydigan faza, qog’ozning o’zi zsa adsorbent vazifasini bajaradi. Oldindan suv bilan to’yintirilgan erituvchilar yoki erituvchilar aralashmasi ham surtuvchi faza hisoblanadi.

Bu xromatografiyani erituvchining yo’nalishiga qarab yuqoriga suriluvchi, pastga suriluvchi ikki tomonlama hamda gorizontal - aylanma xromatografiya turlari bor. Quyida, amalda keng qo’llaniladigan yuqoriga suriluvchi qog’oz xromatografiyasining ish texnikasi bilan tanishib chiqamiz. Maxsus xromatografikaviy qog’oz eni xromatografiya uchun ishlatiladigan tsilindrning diametridan bir oz kichiq, buyi 40-60 sm oralig’ida qirqib olinadi va qog’ozning pastki qismidan 2-3 sm yuqorida qalam bilan gorizontal chiziq chiziladi. Sungra qog’ozdagi bu chiziqqa (2-2,5 sm oraliqda) tekshirilayotgan aralashmalarning eritmalaridan va shu aralashma bo’lishi taxmin qilingan aniq moddadan yoki toza moddalar eritmasidan kichkina shisha kapilyar yordamida bir necha tomchi tomiziladi, qog’oz quritilib, ichida zrituvchi yoki zrituvchilar sistemasi bo’lgan maxsus xromatografiya uchun ishlatiladigan tsilindrga tushirilib, qog’oz tsilindr devorlariga tegmaydigan qilib shisha ilgichga ilib quyiladi. qog’ozning moddalar aralashmasi tomizilgan dog’lardan pastroq qismi erituvchi sistemaga tegib, erituvchi qog’ozga shimiladi va ma‘lum balandlikka ko’tarilgach, xromatogramma kameradan olinadi va zrituvchi yetib borgan govori chegara - front belgilanadi. Shundan keyin qog’oz quritilib, pulvirizator yordamida maxsus tanlab olingan rang beruvchi moddalar bilan ishlanadi. Buning natijasida xromatografikaviy qog’ozda har xil rangli «dog’lar» hosil bo’lib, u xro­matogramma deb ataladi. Xromatogrammada hosil bo’lgan dog’lar tezda qalam bilan doira shaklida belgilab olinishi kerak, chunki vaqt o’tishi bilan bu dog’lar yo’olishi mumkin. Tekshirilayotgan toza modda yoki moddalar aralashmasini hosil bo’lgan xromatogrammada identafikatsiyalash maqsadida shu moddalar uchun ishlatilgan erituvchilar sistemasidagi simlanish koeffitsienti (K) dan foydalaniladi. Taqsimlanish koeffitsienti (K) quyidagi formula bilan hisoblanadi:

bunda a - modda tomizilgan nuqtadan dog’ markazigacha bo’lgan masofa, v - standart chizig’idan erituvchi frontigacha bo’lgan masofa.

Ma‘lum bir erituvchi sistemasida aniqlangan K nint qiymati qaysi moddaga to’g’ri kelishi toza moddalar uchun tuzilgan ma‘lum jadvalgdan topiladi. Lekin K ning qiymati qo’llanilayotgan erituvchilar sistemasiga, haroratga, qog’ozning turiga, tomizilgan moddaning miqdoriga va boshqa omillarga bog’liq Shuning uchun qog’oz xromatografiyada moddalarni identifikatsiyalash ma‘lum moddalar – «guvohlar» ishtyarokida olib boriladi.