Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

Nutq tovushlarining variantlari va variatsiyalari. 
Bug‘un so‘z, fraza tarkibiga kiruvchi nutq tovushlari bir-biriga ta‘sir qilishi 
natijasida tovush o‘zgarishi fonetik protess deb ataladi. 
Fonetik protess ikki xil: 
1. Kombinator o‘zgarish: ketdi, lodka, stadt. 
2. pozitsion: Kleid, ozod, corod 
3. Stadt, Kleid, lodka, gorod, ketdi, ozod. 
Nutqda tovushlarning qo‘shni tovushlar ta‘sirida miqdor va sifat belgilarining 
o‘zgarishi kombinator o‘zgarishlar deyiladi. 
Nutqda 
tovushlarning 
kombinator 
o‘zgarishlariga 
akkomodatsiya, 
assimilyatsiya, dissimilyatsiya, dieriza, epentiza, gaplologiyaproteza, metateza kabi 
fonetika hodisalari kiradi. 

---

23 
a) 
Akkomadatsiya (lot. assomodatio-―Moslashuv‖) talaffuz iqtisodi bilan uzviy 
bog‘liqbo‘lgan fonetik protess. Progressive, regressiv, o‘zaro akkomodatsiya. 
b) 
Assimilyatsiya (lot. assimilation-o‘xshash bo‘lish) tovushlarning bir-biriga 
ta‘siri natijasida ulardan birining ikkinchisiga o‘xshab qolish hodisadir. Sotda, gibt, 
legt. 
progressiv as: sotda, otgan, lodka, karbka, gibt, vedt.
pegressiv as: taqsimot (taxs) ketken, sunnay 
distant as: o‘xshash bo‘lib qoluvchi tovushlar yonmayon bo‘lsa, kontakt, ular 
orasida boshqa tovushlar bo‘lib, o‘xshash bo‘lib qoluvchi tovushlar bir –biridan uzoq 
bo‘lsa, distant assimilyatsiya deyiladi. Distant assimilyatsiya turkey, fin-ugor, ba‘zan 
german tillarida ko‘proq unlilarning o‘zaro ta‘siri natijasida ro‘y beradi. Nemis tilida 
otlarning ko‘plik qo‘shimchasidagi ega bo‘ladi. 
Bu hodisa umlaut deyiladi. 
Buch – Bücher, Sohn – Söhnek 
Dissimilyatsiya – So‘zdagi talaffuzi bir-biriga o‘xshash ikki tovushdan biri 
o‘zgarib, ular biror artikulatidan-akustik belgisi, yoki bir necha belgilari bilan 
farqlanib qolsa dissimilyatsiya (lot.dussimilatio-―o‘xshamaslik‖) deyiladi. Tambov-
Tanbov. 
Metateza-hodisasi tovushlar yoki bo‘g‘unlarning so‘z sostavida o‘zaro o‘rin 
almashishidir. Tuproq – Tuproq, supra-surpa 
Yonma-yon tovushlarning o‘zaro o‘rin almashuvi inversiyadir. 
Dieriza (yoki tushib qoldirish) hodisasi undosh tovushlarning talaffuzda tushib 
qolishidir.go‘sht-go‘sh. 
Gaplologiya bir xil yoki o‘xshash bug‘unlardan birining tushib qolishidir. 
Morfofonologiya-morfonilogiya, sarig‘ yog‘-saryog‘. 
Epinteza – so‘zga tovush qo‘shib aytish hodisasi. Ishqboz-ishqiboz. 
Proteza so‘zning boshlang‘ich qismiga tovushlarni qo‘shib aytish hodisasi.
Stantsiya-istansa, sprabka isipravka, stol, ustol.