Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

Flektiv tillar 
 
 
Affiksal tillar 
shraybe - shriyb
 
yozayapman - yozdim 
лежу- лег
 
 
yotibman – yotdim 
 
1818-yilda F. Shlegelning ukasi Avgust Shlegel «Provansal tili va adabiyoti to‗g‗risida 
xotiralar» degan asarida tillami flektiv, affiksal va amorf tillarga ajratadi. U amorf 
tillarga xitoy-tibet tillarini kiritib, ularning xususiyatlari to‗g‗risida batafsil ma‘lumot 
berdi, flektiv tillarni esa sintetik flektiv tillar va analitik flektiv tillarga ajratishni 
tavsiya etdi. A. Shlegel ham tillarni mukammal va mukammal bo‗lmagan tillarga 

---

66 
ajratadi. Kezi kelganda shuni qayd qilish kerakki, tillarning yaxshi-yomon, mukammal 
yoki nuqsonliligi bo‗lmaydi. XIX va hatto XX asrda yashab ijod etgan ayrim nemis va 
Amerika olimlari millat va ularning tillarini kamsituvchi ana shunday fikrlarni ilgari 
surishgan. Aslida barcha millat va tillar bir-biriga teng, chunki tillar o‗z jamiyatiga 
to‗la-to‗kis xizmat qiladi. Nemis tili nemis xalqiga qanday xizmat qilayotgan bo‗lsa, 
Kannada (Hindiston), nanay tillari ham o‗z xalqiga aynan shunday xizmat qilmoqda. 
Barcha tillarning vazifasi bir xil, ya‘ni aloqa vositasi xizmatini o‗tashdir. 
Aka-uka Shlegellardan keyin bu masala taniqli nemis olimi, tilshunoslik 
fanining asoschilaridan biri Vilgelm Fon Gumboldt tomonidan har tomonlama ko‗rib 
chiqildi. «Tildagi tovush va g'oya shakllarini bir-biriga to'g'ri va shiddat bilan 
qavushib ketishi, tillardagi munosabatlarning ifoda etilishi, gaplarning yasalish 
uslublari va tovush shakllaridan ko'rinib turadi», - deydi Gumboldt. Ana 
shulami hisobga olib, u tillami flektiv, agglyutinativ, ajratuvchi (amorf), 
mujassamlashtiruvchi (polisintetik) deb nomlanuvchi to‗rt turga ajratdi. 
Bu tasnif oldingilaridan birmuncha farq qiladi. Gumboldt tillarning birinchi turi 
nomini o‗zgartirmay, «flektiv» tarzida qoldirib, unga qo‗shimcha tillami kiritdi. 
Xususan, bunday tillarga faqat o‗zakda o‗zgarish sodir bo‗ladigan tillar emas, balki 
ba‘zi affiksal tillar ham kirishini tushuntirdi. Lekin bu affikslar agglyutinativ 
tillardagilardan tubdan farq qiladi. 
Aka-uka Shlegellar affiksal deb atagan tillar guruhini Gumboldt agglyutinativ 
atamasi bilan atadi. Bu bilan u affiksal flektiv tillami affiksal agglyutinativ tillardan 
farq qilishini nazarda tutdi. 
Amorf tillarni u ajratuvchi tillar deb atadi, chunki amorf so‗zi shaklsiz degan 
ma‘noni anglatadi. Xitoy-tibet tillari boshqa tillar kabi o‗z shakliga ega, lekin ularning 
grammatik shakllari boshqa tillardan farqli so‗z shakllarini o‗zgartirish yo‗li bilan 
emas, balki so‗z tartibi va ohang orqali o‗zgaradi. 
V.Gumboldt mavjud tasnifga yana bir tillar guruhini kiritish maqsadga muvofiq 
ekanligini ta‘kidlab, uni mujassamlashtiruvchi tillar deb ataydi. 
Tillardan nuqson topishda V.Gumboldt ham chetda qolgani yo‗q. Uning 
fikricha, tafakkuming rivojlanishini ta‘minlay oladigan va uning rivojlanishiga «to‗siq 
bo‗ladigan» tillar mavjud. Birinchi turdagi tillarni u «qat’iy to‘g‘ri shaklga ega 
bo‘lgan tillar» va «ikkinchisini qat ’iy to'g‘ri shakldan chekinuvchi tillar» deb atab, 
birinchisiga 
flektiv 
tillarni, 
ikkinchisiga 
- 
agglyutinativ, 
ajratuvchi 
va 
mujassamlashtiruvchi til turlarini kiritdi. Ammo u o‗z fikrini tasdiqlaydigan birorta 
asosli dalil topa olmadi. 
Yuqorida keltirilgan olimlardan tashqari tillar tasnifi bilan Avgust Shleyxer, 
F.Misteli, N.Fink, F.F. Fortunatov, E.Sepir va boshqa bir qancha tilshunoslar ham 
shug‗ullanishgan. Masalan, A.Shleyxer tillarni uchga ajratib (o‗zak, agglyutinativ va 
flektiv tillar), har bir til o‗z taraqqiyot davrida ana shu uch bosqichni o‗z boshidan 
o‗tkazadi, deb tushuntiradi. 
Uning fikricha, tillar o‗zak holida tug'ilib, vaqt o‗tishi bilan ba‘zi o‗zaklar o‗z 
urg‗ularini yo‗qotadi va yordamchi so‗zlar qatoridan o‗rin oladi. Bu yordamchi so'zlar 
keyinchalik mustaqil so‗zlarga bog‗lanib, avval agglyutinativ affikslarga, keyinroq esa 
flektiv affikslarga aylanadi. Umuman olganda tillarda mustaqil so‗zlami yordamchi 

---

67 
so‗zlarga va ulaming o‗z navbatida qo‗shimchalarga aylanish hodisasi uchrab turadi. 
Turkiy tillarda bu hozir ham davom etmoqda, masalan, o‗zbek tilidagi Men talabaman 
gapini olsak, undagi shaxs va son ko‗rsatkichining bevosita men olmoshiga 
aloqadorligi, shu olmoshdan kelib chiqqanligiga hech qanday shubha yo‗q. Bu 
gapimizga dalil sifatida hozirgi zamon boshqird va tuva tillarini keltirish mumkin. 
Ushbu tillarda kesimdagi shaxs va son ko‗rsatkichini urg‗u olmagan kishilik 
olmoshlari bajaradi. 0‗zbek tilida bu jarayon birmuncha ilgarilab ketgan, ya‘ni –man 
qo‗shimchaga aylanib, kesimga qo‗shilib yoziladi, lekin tuva va boshqird tillarida bu 
ko‗rsatkich garchi urg‗u olmasa ham, o‗z mustaqilligini saqlab, kesimga qo‗shilmay 
yoziladi. Keltirilgan misol turkiy tillar, Shleyxer aytganidek, uch bosqichni bosib 
o‗tgan, deyishga hech qanday asos bo‗la olmaydi. Turkiy tillaming tarixida o‗zak davri 
bo‗lganligini isbotlaydigan dalil yo‗q. Lekin ayrim tillarda aks jarayonni kuzatish 
mumkin. Masalan, bir vaqtlar ichki va tashqi fleksiyaga boy bo‗lgan ingliz, fransuz 
tillari keyinchalik o‗zlarining 
bu xususiyatlarini yo‗qotib, xitoy, birma tillari kabi gapda so‗zlami bir-biriga bog‗lash, 
sintaktik munosabatlami ifodalashda qat‘iy so‗z tartibi va yordamchi so‗zlami keng 
ishlatadigan bo‗ldi. Demak, Shleyxer yaratgan nazariya amalda tasdiqlanmadi. 
Taniqli rus olimi F.F. Fortunatov tillar tipologiyasi mutlaq emas, balki nisbiy 
ekanini ta‘kidladi. U mujassamlashtiruvchi tillarni tipologik sistemadan chetlatib, 
tillaming to‗rtinchi turi sifatida flektiv - agglyutinativ tillarni qo‗shdi va unga semit 
tillarini kiritdi, chunki bu tillarda negiz fleksiyalari asosiy grammatik vosita rolini 
o‗taydi. Bu tillardagi ichki fleksiyalarning negizlarga bo‗lgan munosabati 
agglyutinativ tillardagi affikslarning o‗zak va negizlarga bo‗lgan munosabati bilan bir 
xildir, deydi F.F. Fortunatov.
Amerika tilshunosi E.Sepir morfologik tipologiyaning yangi sistemasini 
yaratishga urindi. U tillarni 15 dan ortiq turga ajratdi. Bu tasnif qator kamchiliklari 
tufayli ko‗pchilikka manzur bo‗lmadi. Hozirgi zamon tilshunosligida V.Fon Gumboldt 
yaratgan morfologik tipologiya ko‗pchilik tomonidan e‘tirof etilib, tillarni to‗rt turga 
ajratish an‘anaga aylangan. Bu tasnif asosida Gumboldt sistemasi 
yotgan bo‗lsa ham, uning uzoq vaqt saqlanib qolishiga Gumboltdan keyin yashab ijod 
etgan tilshunoslar o‗z hissalarini qo‗shdilar. Endi tillarning ana shu to ‗rt asosiy 
morfologik turini batafsil ko‗rib chiqamiz.