Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

3-mavzu. Leksikologiya 
Reja: 
1. So‘z tilning markaziy birligi sifatida.
2. Leksikologiya va uning asosiy bo‘limlari. 
3. So‘zning xususiyatlari. So‘z va leksema. 
4. Leksik ma‘no va uning turlari. 
5. Leksik ma‘noning kengayishi va torayishi.
6. Tilning lug‘aviy qatlamlari. 
7. So‘zlarning ma‘no munosabatiga ko‘ra turlari. 
8. Lug‘at zahirasining boyish usullari. 
Tayanch so‟z iboralar 
Leksikologiya, semasiologiya, onomosiologiya, etimologiya, fraziologiya, 
onomastika, leksikografiya, metafora, sinekdoxa, metanimiya, tabu, evfemizm, so‘z, 
so‘z va tushuncha, ma‘no ko‘chishi. 
Ilg‘or pedogogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari inter faol metodlardan 
dars jarayonida keng foydalaniladi. Jumladan ―Bilaman. Bilishni hohlayman. Bilib 
oldim‖ metodi talabalarda muayyan mavzular bo‘yicha bilimlar darajasini baholay 
olish imkonini beradi. Bunda talabalar bilan guruhli va ommaviy ishlash mumkin
Bilaman 
Bilishni hohlayman 
Bilib oldim 
U uch bosqichda amalga oshiriladi, ya‘ni: 
1. O‘quvchilarning o‘rganilishi rejalashtirilayotgan mavzu bo‘yicha 
tushunchalarga egalik darajalari aniqlanadi. 
2. O‘quvchilarning mavzu bo‘yicha mavjud bilimlarini boyitishga bo‘lgan 
ehtiyojlari o‘rganiladi. 
3. O‘quvchilar mavzuga oid ma‘lumotlar bilan batafsil tanishtiriladilar. 
―Zig-zag‖ metodi(ham yuqoridagidek) 
1. O‘quvchilarda jamoa (yoki guruh) bo‘lib ishlash ko‘nikmasi shakllanadi; 
2. Mavzuni o‘zlashtirishga sarflanadigan vaqt tejaladi. 
Shuningdek 
―Zakovatli 
zukko‖, 
―Qarama-qarshi 
munosabat‖, 
―Vediotopishmoq‖, ―Yumaloqlangan qor uyumi‖, ―Qora quti‖, ―Beshinchisi 
(oltinchisi, yettinchisi, …) ortiqcha‖, ―Klaster‖ kabi metodlar tavsiya etiladi. 
Tilning ifoda tomoni /fonologiya, grammatika/dan tashqari, uning mazmun 
jihati/ leksika, semantika, stilistika/ borki, bular: ma‘no mazmun va har xil ekspressiv 
vositalar dunyo tilshunosligida turlicha talqin qilinadi. 

---

29 
Odatda tilning leksikasi deganda, shu tilning lug‘at sostavi, ya‘ni barcha so‘zlar 
yig‘indisi tushuniladi. Tilshunoslikning tilning lug‘at sostavini o‘rganadigan bo‘limi 
leksikologiya deyiladi. Tilning ma‘no-mazmun tomonini, ya‘ni semantikasini 
o‘rganadigan bo‘limi semasiologiya deyiladi. Leksikologiya tildagi so‘zlarning 
yasalishi, ularning kelib chiqishi, (uni alohida nom bilan ―etimologiya‖ deb ham 
ataladi.) va ishlatilishini o‘rganadi. Semasiologiya esa keng ko‘lamda tildagi barcha 
birliklarning (so‘z, so‘z formasi, morfema, so‘z birikmalari, gan, frazeologizmlar) 
ma‘no-mazmun tomonini tadqiq etadi. Biroq ularning har ikkisi ham bir-biri bilan 
uzviy ravishda bog‘liq bo‘lib, semasiologiyaning o‘rganish ob‘yekti ancha kengroq. 
Chunki semasiologiya tilning ma‘no-mazmun tomoni ancha chuqur va abstrakt 
tekshirib, uning tushuncha tafakkur va belgi (znak) bilan bog‘liq tomonlarini ham 
tadqiq etadi. Ko‘pincha leksikologiya va semasiologiyaning asosiy vazifasi tilning 
markaziy birligi bo‘lgan so‘zni o‘rganishga qaratiladi. 
Tilning lug‘at boyligi uning leksik sistemasi deb, so‘zlarning ma‘no-mazmun 
jihati esa tilning semantic strukturasi deb yuritiladi. Bunda, fonologiya bobida 
ko‘rsatganimizdek, ―sistema‖ tushunchasi tildagi birikmalarning /bu o‘rinda 
so‘zlarining/ yig‘indisi va ularning o‘rtasidagi aloqalarni taqazo etdi, ―struktura‖ 
tushunchasi esa bu bog‘lanishlarni qanday tarzda ekanligini, ularni izohlaydi. Tilning 
fonologik, morfologik va sintaksis bosqichlarining sistemasi, tasnif qilish metodlari 
ancha mukammak ishlangan bo‘lsa, uning leksik va semantic sistemalari sayoz 
yoritilgan. 
Leksikologiya va semasiologiya bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan tilning lug‘atini 
tuzish prinsiplari har xil soxalarga tegishli lug‘atlarning vazifalarini ko‘rsatib beruvchi 
bo‘lim l e k s i k o g r a f i ya deb ataladi. Odatda, umumiy va o‘quv leksikografiyasi 
farqlanadi.Umumiy leksikografiya barcha tillar uchun lug‘at tuzishning nazariy 
prinsplari metodlarini chuqur yoritib beradi. O‘quv leksikografiyasi biror tilni 
o‘rganish maqsadida pedagogik vametodik jihatdan asoslangan lug‘atlar tuzish 
masalalarini o‘rganadi. Mazmun va maqsadga ko‘ra, lug‘atlar bir necha tiplarga 
bo‘linadi: izohli lug‘at, terminologik lug‘at, o‘quv lug‘ati, ikki tilning lug‘ati, bir necha 
tillarning lug‘ati, etimologik lug‘at, omonimlar, sinonimlar, paronimlar lug‘atlari, 
qisqarma lug‘atlar va boshqalar. Keyingi yillarda ―ideografik lug‘at‖ yaki ―tezarus 
lug‘at‖ nomi bilan ataluvchi lug‘atlar tuzilmoqda. Ideografik lug‘at biror tushuncha 
doirasidagi so‘zlar gruppasini, ya‘ni simantik maydonini /‖semantichekoe pole‖/, 
so‘zlarning bir-biridan farqlashbelgilari va ichki bog‘lanish strukturasini izohlab 
beradi. 
Leksikologiya, semasiologiya va leksikografiya tarixiy-etimologik qiyosiy va 
sinxronik shakllarda bo‘ladi. Leksikologiya tilning lug‘at sostavini, semasiologiya 
tildagi so‘zlarning ma‘no-mazmun tomonini, semasiologiya// leksikografiya esa 
ularning ma‘lum metod va prinsiplar asosida lug‘atga joylash tartiblarini o‘rganish 
bilan juda yaqindir. 

---

30 
So‘zlarning semantic strukturasini o‘rganishda asosan uch metod mavjud. 
Birinchi metodga ko‘ra so‘zning semantic strukturasi uning morfemik yasalishi bilan 
bog‘lanadi. Ikkinchi metod so‘zning semantic strukturasini uning sintaktik ishlatilishi 
bilan bog‘liq ravishda tekshiradi. Uchinchi metod esa so‘zning /sintaksi/ 
semantikstrukturasini aloxida, tipning shu so‘zning ichiga olgan leksik-semantik 
gruppasiga qaraydi. Bu o‘z metodni birlashtiruvchi umumiy xususiyat shuki, so‘zning 
semantic stukturasiga tip leksik sistemasining elementi sifatida qaraladi, bu so‘zning 
nutqda, konkret strukturasiya ishlatilish tomonini aks ettirmaydi. Shu tufayli, keyingi 
davr tilshunosligida so‘zning semantic strukturasi tip belgisining funksional ishlatilishi 
bilan bog‘liq xolda tadqiq qilmoqda. Bunda ―semantik uchburchak‖ deb ataluvchi 
tushunchadan foydalanadi. ―Semantik uchburchak‖ so‘z fonemalarining yoki 
yozuvdagi grafemalarning /harflarning/ yig‘indisi ekanligi bilan uning signifikat 
/so‘zda ifodalangan tushuncha/ va denotat /so‘z atay oluvchi predmet/ sistemasining 
elementi sifatida qaralganda so‘zning fonetik jihati bilan signifikatning aloqasi nazarda 
tutiladi. So‘z simantikasining nutqda ishlatilishi xisobga olinsa, bir yo‘la fonetik 
denotat tomoni o‘rtasidagi aloqaga asoslanadi. F.Desossyur ta‘limotida so‘zning ifoda 
va ma‘no jihati ko‘rsatilib, ma‘no denotati o‘rtasidagi aloqa ochilmay qolgan edi. 
Tipga belgilar sistemasi sifatida qarash natijasida paydo bo‘lgan semiotic 
yo‘nalish birlamchi va ikkilamchi belgilarni saqlaydi. Ularning birlamchilari – 
nominative, ya‘ni biror nom bilan atash va ikkinchilari predikativ, ya‘ni fraza va 
gaplar sostavida ishlatilish funksiyasi deb yuritiladi. Nominative belgilar tipdagi 
paradekmatik aloqalarga asoslansa, predikativ belgilar esa sintagmatikaga, ya‘ni fraza 
va gaplarning nutqda ishlatilish tomoniga asoslanadi. 
Korinadiki, tilning leksika va semantikasini o‘rganishda ikki yo‘nalish mavjud 
bo‘lib, ularning birinchisi faqat leksik – semantic xususiyatlar bilan ish tutsa, ikkinchi 
yo‘nalish tilning belgilar yig‘indisi ekanligiga asoslanadi. Biroq har ikki qarashning 
ham ob‘ekti va vazifalari bir-biri bilan bog‘liqdir. So‘zning semantic strukturasi 
so‘zlashuv situatsiyasida yoki koptokstda kengroq ochiladi. 
So‘zning farqlanish alomatlarisema deb ataladi. Semalarning yig‘indisi 
semantema deyiladi. Leksik qatlamda semantemaga leksema to‘g‘ri keladi. Semalar 
fonologiyadagi fonemalarning farqlanish belgilariga o‘xshashdir. Biroq semalar 
o‘rtasidagi munosabat ma‘no bilan bog‘liqdir. Semantikada qaysi ma‘nolar semalarga 
tegishli va qaysilari ularga tegishli emasligi aniq emas. Bunda bir-biriga yaqin 
ma‘nolar, ya‘ni semalar sinonimik ma‘nolar, sifatida qaralishi ancha aniqdir. Masalan: 
ketmoq, uxodit ―harakatning yo‘nalishi‖ ma‘nosidagi semaga ega. Boshqa fe‘llar, 
xususan, bormoq, jo‘namoq ham ketmoq fe‘lining ma‘nosiga yaqin semalarga ega. 
Biroq ular shu harakatning ayrim belgilarini ifodalashi mumkin. Bu belgilar nutq 
situatsiyasida ochiqroq namoyon bo‘ladi. Odatda, bir semantik strukturadan ikkinchi 
semantik strukturaga o‘tishi semantic transformatsiyasi sifatida qaraladi. Bu xildagi 
transformatsiya grammatik transformatsiyasiga o‘xshash bo‘lsa ham, bu o‘rinda so‘z 

---

31 
ma‘nolarining kengayishi va torayishi, qayta nomlanish asosida tushunchalar 
o‘rtasidagi bog‘lanish va tafakkurdagi formal-logik qonuniyatlar yotadi. 
So‘z tilning eng asosiy va markaziy birligi bo‘lib, tradidsion jihatdan aytilish va 
ma‘no birligi, tilshunoslar tomonidan haqiyqiy va formal ma‘nolar, formal va semantik 
ma‘nolar, grammatik va leksik ma‘nolarning qarama-qarshiligi sifatida qarab kelindi. 
So‘zlarga belgilarning bir-biriga aloqasi jihatidan qaralsa, uning ikki tomoni – formasi 
/aytilishi/ va mazmuni /ma‘nosi/ o‘rtasidagi aloqa kengroq ochildi. So‘zning semantic 
jihatdan ikki tomonlama birlik ekanligi tashqi /predmet qatori/ va ichki /tilning 
qurilishi/ tomonini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham so‘z tilda ikki planda namoyon 
bo‘ladi: 1/nominatsiya, ya‘ni atash birligi sifatida ma‘lum leksik ma‘noga ega bo‘lgan 
lug‘tning elementi; 2/ til qurilish strukturasining negizi sifatida ma‘lum morfologik 
shakllanishga, ya‘ni Grammatik ma‘noga ega bo‘lgan birlik. 
So‘zning talffuz tomoni ham nazarda tutilsa, u yuqoridagi fikr ikki plani bilan 
bir qatorda fonologik strukturasi bilan ham alohida birlik hisoblanadi. Shu tufayli 
―fonologik so‘z‖, ―morfologik so‘z‖ va ―semantic so‘z‖ tushuncha va terminlari 
farqlanib, ularning har biri alohida til yarusida /fonologiya, morfologiya va 
semasiologiyada/ o‘rganiladi. So‘zga kengroq ma‘noda bir necha fonemalarning 
birikuvidan yo‘ki bir fonemadan iborat bo‘lgan tildagi boshqa birliklardan aloxida 
talaffuz bilan ajraladigan va o‘zining leksik ma‘nosini /yoki yuqoridagi ―semantic 
uchburchak‖da ko‘rsatilganidek, refarat funksiyasini /saqlabqoluvchi tilning asosiy 
birligi deb ta‘rif berish mumkin. So‘zning mazmun jixatini bir necha komponentlarga 
bo‘lish mumkin. Bu komponentlar ―semantic uchburchak‖da ko‘rsatilganidek, leksik 
ma‘no, belgi va denotat o‘rtasidagi aloqalarni chuqur o‘rganish orqali aniqlanadi. 
So‘zning nutqda ishlatilishi ularning tanlanishi, ya‘ni boshqa so‘zlar bilan 
semantic aloqasi va ma‘lum so‘zlarning boshqa so‘zlar bilan ma‘no jihatidan birikish 
qobiliyatiga bog‘liqdir. So‘zlarning tanlanishi ularning ma‘lum leksik-semantik 
paradigmalariga u yoki bu semantik belgilari /semalari/ asosida birlashuvi deb 
qaraladi. So‘zning birikuvchi ma‘lum sentagmalarining a‘zolari sifatida tildagi 
sintaktik qoidalar asosida tuziladi. So‘zlarning tanlanish jihati va ularning o‘rtasidagi 
semantic munosabatlar paradigmatic aloqalar deb qaraladi. So‘zlarning ma‘no 
jihatidan birikishi sintagmatik aloqalarni izohlaydi. Ulrning bir-birlari bilan uzviy 
bog‘liq. Chunki so‘zning ma‘lum paradigrammaning a‘zosi ekanligi uning boshqa 
so‘zlar bilan ma‘no jihatdan birikishini ham nazarda tutadi. 
So‘zlar real borliqni aks ettiruvchi sifatida bir-birlari bilan bog‘lanadi va tematik 
gruppalarga birlashadi /masalan, qush nomlari gruppasi, meva nomlari gruppasi va 
xkz/. Har xil tiplarda buday tematik gruppalarning leksik-semantik doirasi keng va tor 
bo‘lishi mumkin. Biroq bu xususiyat tillarni boy yoki kambag‘al deb atashga asos 
bo‘la olmaydi. Masalan, Yangi Britaniya orolidagi melaniziya tipida banana mevasini 
100 ga yaqin turlariga oid so‘zlar mavjud. Biroq bu tilda qush, o‘simlik, xayvon 

---

32 
so‘zlari yo‘q. melaniziya tilida birgina a eo so‘zining o‘zi ―barcha uchadigan qush, 
kapalak va xkz‖ ma‘nosini ifodalaydi. Boshqa ko‘pgina tiplarda ―banana‖ faqat bir 
so‘z bilan ifodalanadi. 
So‘zlarning paradagrammik xususiyatlarini aniqlashda ―semantik maydon 
nazariyasidan foydalaniladi. Ularning sintagmatik xususiyatlari esa valentik prinsipi 
/birikish tartibi/ asosida o‘rganiladi. 
So‘zlar o‘rtasidagi ichki ma‘no farqlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan paradigmatik va 
sintagmatik /paradigmalari/ munosabatlar omonimiya, polesemiya, anatomiya va 
boshqa hodisalarni so‘zlarning, leksik-semantik variantlarini tasnif qilish borasida 
kengroq ochiladi. So‘zning mazmun komponentlari o‘rtasidagi bog‘lanish va 
so‘zlarning ma‘nolari orasidagi munosabatlarularning nutqda o‘rganilishini o‘rganish 
orqali aniqlanadi. 
So‘zlarni real borliqdagi biror xodisa, predmet, xarakat belgi va xakozolarni aks 
ettirishlariga ko‘ra tematik gruppalarga birlashtirgan edik. Biroq so‘zlarni biror leksik-
semantik gruppaga birlashtirish kreteriyalari har xil bo‘lishi mumkin. Ba‘zi leksik 
semantik gruppalarga, yuqorida ko‘rsatganimizdek, umumlashtiruvchi so‘zlar ham 
kiradi. Masalan, o‘rmon, daraxt, qush kabi. Odatda bunday so‘zlarning ko‘pchiligi ot 
kategoriyasiga kiradi va barcha tiplarda ham blavermaydi. Braziliyadagi aborigenlar 
tipida to‘tiqush so‘zi yo‘q, lekin uning har bir turi o‘z nomi bilan ataladi. Sharqiy 
Amerikadagi xinduslar qabilasi bo‘lgan chiqori tilida yuvmoq so‘zi yo‘q, lekin shu 
ma‘noga yaqin 14 ta maxsus fe‘l bor. Bu qziqarli faktlar tillarning leksik-
semantikstrukturasini o‘rganishda uning forma jixatiga emas, balki tafakkurning bilish 
mazmunini tashkil qiluvchi ob‘ektiv borliqqa ham e‘tibor berishi talab qiladi. Ba‘zi 
so‘zlarning talaffuzi to‘g‘ri keladi, biroq ularning ma‘nolari har xil bo‘ladi. /Masalan, 
tokuzum, tok- elektr kuchi /Bunday so‘zlar aloxida gruppaga kiritilib; omonimlar, 
talaffuzi emas, yozilishi to‘g‘ri kelgan so‘zlar omograflar, bir yo‘la `zilishi va aytilishi 
to‘g‘ri kelgan so‘zlar esa omonimlar gruppasiga kritiladi. 
Qarama-qarshi ma‘nolariga ko‘ra so‘zlar antonimlar gruppasini tashkil etadi. 
Sinonimlar biror predmetlar, xodisa va xokazolarni har xil so‘zlar bilan atash asosida 
aloxida gruppani tashkil qiladi. Sinonimlar so‘zlarning ma‘nolari o‘rtasidagi yaqin 
munosabatlarini ifodalaydi. Biroq, ular biror predmet yoki xodisalarning biror 
alomatini ham ifodalaydi. Boshqacha aytganda, borliqdagi biror narsani har xil 
tushuncha bilan atash sinonimlarning xususiyatidir. Predmet bir dona, uni ifodalovchi 
tushuncha ikkita yoki undan ortiq bo‘lsa, denotat bo‘yicha sinonimiya deb yuritiladi. 
Ba‘zan aksincha so‘zda ifodalangan tushunchalar to‘g‘ri kelib, ular atagan predmet har 
xil bo‘lishi mumkin. Bunday sinonimlar sitnifikat bo‘yicha sinonimiyani tashkil qiladi. 
Masalan, yuz, chehra, nusxa, bashara, aft so‘zlari denonat bo‘yicha sinonimlardir. 
Sinonimlar ma‘lum kontekstda bir-birlarini o‘rnini elallashlari mumkin. Ularning 
ma‘nolari /signifikati va denotati/ qo‘shimcha ottenkalarga ham egadir. Ba‘zan bunday 

---

33 
ottenkalar so‘zlarning ekspressiv-stilistik jixatdan ishlatilishiga bog‘liqdir. Tilning 
leksik sistemasida bir xil nominativ, ya‘ni atash funksiyasiga ega bo‘lgan so‘zlar 
sinonimik qatorni tashkil etadi. Bu sinonimik qatordagi boshlang‘ch ma‘noga ega 
bo‘lgan so‘z dominat deb yuritilib, boshqa so‘zlar o‘z ma‘nolari bilan unga yaqin 
turadi. 
Semantik strukturasida biror ma‘nosi bilan yoki predmetpogik mazmuni biln 
yaqin turgan va ma‘lum kontekstda tekstning mazmunini o‘zgartirmay, bir-birining 
o‘rnini egallay oladigan so‘zlarni sinonimlar deb xisoblash mumkin. Sinonimlar, 
odatda, to‘rt tilga bo‘linadi:
1/ absolyut sinonimlar: lingvistika – tilshunoslik; 
2/ semantik sinonimlar: botir-qo‘rqmas-jasur kabi; 
3/ kontekstual: Xamid Olimjon – avtor-shoir; 
4/ stilistik: yuz-bashara-aft-chexra-nusxa kabi. 
Sinonimlarni klassifikatsiya qilishda so‘zlarning tip va nutqda ishlatilish 
xususiyatlarini xisobga olish zarur. Shu jixatdan sinonimlarni uch guruhga bo‘lish 
mumkin: 1/bir yo‘la til va nutqda sinimlar sifatida ishlatiluvchi so‘zlar /qo‘rqmas-
botir-jasur/. 2/ faqat tipda /tip sistemasida/ sinonimlar hisoblanuvchi so‘zlar /katta-
ulkan kabi/; 3/ faqat nutqda /tekstda/ sinonimlar deb xisoblanuvchi so‘zlar /o‘zbek 
shoiri – X.Olimjon- avtor/. 
So‘zlarning ma‘nolari o‘rtasidgi munosabatlarni qiyoslashda ularning umumiy 
va xususiy alomatlari oppozitsiyasida qaraladi. Bunday semantik oppozitsiya 
antonimlarda ancha ravshan ko‘rinadi; Chunonchi, katta-kichik, yaxshi-yomon kabi 
so‘zlar bir-birlariga ma‘no jihatidan qarama-qarshi turadi va oppozitsiyanitashkil 
etadi.sinonimlar ma‘no jixatdan yaqin bo‘lsa ham, ayrim xususiyatlari bilan 
oppozitsiyaga kiradi. So‘zlarni bir-biridan farqlovchi semantikvositalar ularning 
farqlanish belgilari xisoblanadi.Ularni yuqorida semalar deb atagan edik. Bunday 
xususiyatga ega bo‘lgan vositalar farqlamovchi integran belgilar deyiladi. 
Polisemiya so‘zlarning bir qancha ma‘no;arini anglatadi. So‘zning har xil 
ma‘nolari kontekst yordamida oydinlashadi. Kelib chiqishi jihatidan polesemiya bir 
predmetni yoki xodisaning nomini boshqa predmet yoki xodisaga ko‘chirish orqali 
paydo bo‘ladi. /masalan, qushning qanoti, samolyotning qanoti kabi/. Ko‘pincha 
polisimiyaga bir so‘z doirasida har xil ma‘nolarning yig‘indisi sifatida qaraladi. Bunda 
asosiy to‘g‘ri ma‘no va qo‘shma ma‘nolar4 aniqlanadi. 
So‘zlarning ma‘nolari o‘rtasidgi munosabatlarni o‘rganish ularning nominative 
yoki atama ma‘nosini, frazeologik-bog‘lanish ma‘nosini va sintaktik – shartlangan 
ma‘nosini farqlash zarurligini ko‘rsatadi. ―Nominatsiya‖ tushunchasi va termini 
tipdagi ma‘nodor birliklarning /so‘z, so‘z formalari, gaplar/ hosil bo‘lishi va qanday 

---

34 
atash haqidagi tilshunoslik nazariyasi va metodlari bilan bog‘liq. Nominasiya 
oddiygina biror narsani ko‘rsatish yoki atash prosessi emas, balki bir yo‘la bilish va 
kommunikatsiya proseslari hamdir. Shu tufayli nom qo‘yishning strukturasi kishining 
ongida his etilgan material borliqning tilda to‘g‘ri formada ifodalangan formasini aks 
ettiradi. Tilda nom qo‘yishning leksik /so‘z/ yoki Grammatik /tamomlangan 
konstruksiyalarning barcha turlari/ formalarni ma‘lum obektni ifodalash uchun zarur 
bo‘lgan barcha xususiyatlarga egadir. 
Nom qo‘yishning har xil vositalari va bu prosessining tildan tashqari 
/ekstralingvistik/ xususiyatlari bilan bog‘liq masalalar hozirgi davr tilshunoslik fanida 
aloxida nominatsiya nazariyasiva metodlari haqidagi bo‘limni tashkil qiladi. Tip 
birliklarining o‘z o‘z referentlariga munosabati murakkab va ko‘p tomonlama 
masaladir. So‘z morfema va boshqa til birliklari ma‘lum predmetni atash bilan birga 
ular o‘rtasidagi munosabatlarni ham aks ettiradi. Biroq, til birliklari o‘z referentlariga 
munosabatlarini doim saqlab turmaydi. Shu tufayli tilda semantik assimetriya mavjud 
bo‘lib, bu tildagi semantic o‘zgarishlarni keltirib chiqarishda muhum rol o‘ynaydi. 
Nominatsiya masalasi tilning tafakkur obektiv borliq, psixologiya, semiotika bilan 
bog‘liq tomonlarini yoritishda muhumdir. Nom qo‘yish odam tomonidan bajariladi. 
Odamning o‘z tilidagi nomlarini qo‘yish ma‘lum tajriba yordamida amalgam 
oshiriladi. Odam ma‘lum predmet yoki hodisaga nom qo‘yishda uning belgilarini xis 
etadi, ular haqida tushunchaga ega bo‘ladi va o‘zining bilish prosessida, o‘sha obektiv 
borliqdagi narsalarni takrorlashi borasida tajribasiga ega bo‘ladi. So‘zlarning hosil 
bo‘lish prosessida odamning fikrlash qobiliyati yordamida nom tanlash amalgam 
oshiriladi.Til orqali kommunikatsiya prosessida biror predmetning nomini atash bilan 
eshituvchi shu predmetning shakli, xususiyati va belgilari haqida taassurot hosil 
bo‘ladi. Eshituvchi bu predmetning boshqa predmetga va uning belgilariga qiyoslaydi, 
biroq qiyoslash uchun mantiqiy /pogik/ asos zarur. Biror absirakt tushuncha predmet 
bilan qiyoslanmaydi. /Biroq qiyoslash uchun/ Balki bir predmetni boshqa predmet 
bilan qiyoslash natijasida ular ongli ravishda his etiladi. Boshqacha aytganda shu 
narsalarning odam miyasida ―shakli‖ chiziladi. So‘zlarni kelib chiqishini tasnif 
qilishda ularning etimologiyasidagi o‘xshashlik va farqli alomatlar orqali bir 
predmetning nomi ikkinchi predmetga ko‘chirilgani ma‘lum bo‘ladi. Masalan, qo‘raga 
―quruq narsa‖ma‘nosidan kelib chiqqan o‘zbekcha so‘zdir. Bu so‘z o‘zbek tilidan 
boshqa tillarga, xususan, rus tiliga ko‘chgan va qo‘raga shaklida ishlatiladi.bu so‘z 
ma‘nosining asosida quruqlik belgisi bor. Rus tilidagi ―рь нок‖so‘zining ma‘nosi 
nemischa – aylana/krug/ dan kelib chiqqan va aylanalik belgisi asosida рь нок so‘zi 
xosil bo‘lgan. Ko‘pgina tiplarda ba‘zi so‘zlarning hosil bo‘lishida taqlid qilish belgisi 
xizmat qilgan. Masalan, chumchuq-chug‘urchuq, chechak so‘zlari qushlarning ―chuq-
chuq‖ ovozi asosida xosil bo‘lgan. Nominatsiyalar faqat leksik vositalar bilan 
amalgam oshirilmay balki grammatik va stilistik vositalar yordamida yuzaga keladi. 
Leksik vositalar orqali nom qo‘yish mustaqil nominative funsiyaga ega bo‘lsa, 
Grammatik va stilistik vositalar yordamida tuzilgan nomlar mustaqil nommunativ 

---

35 
funksiyaga ega emas. Masalan, tulki /xayvon/ va tulki /odam/ kabi. Keyingi nom belgi 
orqali ko‘chirilgan stilistik nominatsiya xisoblanadi. Ish so‘zi grammatik vositalar 
orqali, xususan, qo‘shimchalar qo‘shish orqali ish joyini mexnat qilish korxonasini va 
biror masalani xam ifodalay oladi. Qiyslang: bu- qiyin ish /masala/; qiyin ishga 
/masalaga/ qo‘l uribsiz. Akmal ishga ketdi /korxona/ Bu o‘rinda so‘z tartibining xam 
semantic roli bor. Keyigi gaplarda ish so‘zinominatsiyaning gapdagi ifodasidir. So‘z 
birikmalari va gaplar xam nominatsiya xizmatini bajaradi. Nominatsiyalar bir so‘z 
turkumini ikkinchi so‘z turkumiga aylantirish orqali xosil bo‘lishi mumkin. Masalan: 
shaxar – shaxarlik, Samarqand – samarqandlik /ot-sifat.