Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

Kategoriyalar 
 
Tillar 
Son 
Kelishik Rod Egalik
Aniqlik va noaniqlik 
o‘zbek 
+ 
+ 
- 
+ 
- 
nemis 
+ 
+ 
+ 
- 
+ 
rus 
+ 
+ 
+ 
- 
- 
ingliz 
+ 
+ 
- 
- 
+ 
Grammatik jins (rod) kategoriyasi 
Tillar 
rod 
Mujskoy 
Jenskiy 
Sredniy 
rus
дом, стол, человек Ручка, девочка, рука 
Окно, радио,

---

48 
nemis 
Tisch, Knabe, Mann Lampe Frau, Wand 
Fenster, radio, mädchen 
fransuz
Un homme, un stulo Une maison, une fillette
Gramatik jins kategoriyasi tilning grammatik qurilishi bilan bog‘liq. Gapda 
so‘zlarning o‘zida sintaktik aloqaga kirishuvi, buning usullari va vositalarini aniqlash 
zarurati bilan bog‘liq holda grammatik jins kategoriyasi ilmiy tushuncha sifatida paydo 
bo‘lgan. 
O‘zbek tilida bu tushunchani ifoda qiluvchi grammatik vositalar yo‘q, jins 
tushunchasi ko‘proq leksik-semantik usul bilan ifodalanadi, shunda ham odam va 
hayvonlarning biologik jinsini ko‘rsatish uchun: qiz-o‘g‘il, ota-ona, erkak-ayol, tog‘a-
xola. 
Arab tilidan kirib kelgan – a qo‘shimchasi ham shu maqsad uchun xizmat qiladi. 
Karim-Karima, Nodir-Nodira, Shoir-Shoira. 
Son kategoriyasi 
Grammatik son kategoriyasi narsa va predmetlarning sonini-birlik yoki 
ko‘pligini ko‘rsatadi.
Son kategoriyasi faqat otga xos bo‘lmay sifat, olmosh ba fellarga ham 
ifodalanishi mumkin. O‘zbek tilida bu kategoriya ot, olmosh va fe‘llarda; rus tilida ot, 
sifat, olmosh, fe‘l va tartib sonlarda; ingiliz tilida asosan ot va olmoshlarda, nemis 
tilida asosan ot, fe‘l va olmoshlarda o‘z aksini topadi.
Grammatik son kategoriyasining ifodalanish usuli tillarga bir xil emas; o‘zbek 
tiliga o‘xshash tillarga otda offiksal grammatik morfemalar bilan, rus, ingliz va nemis 
tillariga shu vositalar ishlatilsa ham, ba‘zi hollarda yoki fleksiya, supletiv usullar 
uchrashi mumkin: man (odam)-men (odamlar) ingliz t. 
Mann (odam)-Männer (odamlar) nemis t. 
Hind-yevropa tillaridagi kishilik olmoshlari ko‘plik shaklini asosan suplstiv yo‘l 
bilan yasaydi; 
shaxs 
rus 
Ingliz 
nemis 
fransuz 
birlik 
ko‘plik birlik 
ko‘plik birlik 
ko‘plik birlik ko‘pli
k 
I 
я 
мы 
I 
we 
ich 
wie 
je 
nous 
II 
ты 
вас 
you 
you 
du 
ihr 
tu 
vous 
III 
он, она, 
оно 
oни 
he,she,it 
they 
er,sie,es sie 
il,elle Ils 

---

49