Qarshi davlat univyersiteti geografiya kafedrasi biogeografiya

 
 
 

---

 
NAZORAT SAVOLLARI 
 
1. Biogegrafiya va ekologiyaning rivojlanish tarixini nima uchun 6 ta bosqichga bo’linadi. 
2. Qadimgi yunon va sharq olimlarining biogeografik qarashlaridagi mushtaraklik 
nimalarda namoyon bo’ladi
3. A Gumboldt va CH. Darvinlarning asosiy hizmati nimalarda ifodalanadi. 
4. A.N.Krasnov, V.V.Dokuchayev, H.I.Vernadskiylar ilmiy qrashlarini aniq misollarda 
ta’riflang. 
5. O’zbek olimlarning biogeografiya va ekologiya sohasidagi ishlarini izohlab bering. 

---

 
3-mavzu: BIOGEOGRAFIYA VA EKOLOGIYANING ASOSIY TUSHUNCHALARI. 
ORGANIZM JAMOALARI VA ULARNING
POPULYATSIYALARI GEOGRAFIYASI 
REJA: 
1. Flora, fauna va biotalar – biogegrafiyaning asosiy tayanch tushunchalari. 
2. O’simlik qoplami, hayvonot olami va biomlar. 
3. Organizm jamoalari va populyasiyalari geografiyasi. 
 
Yer sharining geografik rayonlari bir-biridan o’zlarining mikroorganizmlari, o’simliklari, 
zambarug’lari va hayvonlari tarkibi bilan farq qiladi, shuning uchun har bir hududda o’sadigan 
va yashshaydigan tirik organizmlar bir—birmga muvofiq holatda mavjud bo’lishi tabiiy bir 
holdir. Ma’lum bir geografik hududda shu joyning qadimgi va hozirgi tabimy sharoitj bilan 
bopushk boshqa joylardai ozmi—ko’pmi farq. kiladgan barcha o’simlik turiiishg tarixai tarkib 
topgan majmui floradir. Demak, aniq bir maydonda o’simliklar, mmkroorgaiizmlar va 
zamburug’lariijg gashu joy tabishy sharoitiga muvofiq holatidagi kompleksiga f l o r a deyiladi 
(flora— baxor, gullar xudosining nomi. Flora tushushchasmda ma’lum bir joydagi barcha 
o’simliklar qamraganligi mujassam bo’lsada, amalda undagi gulli va paparotniksimon 
o’simliklarga nisbatan foydalaniladi. 
Tuban va boshqa o’simlik turlari komplekta odatda ma’lum bir epitet bilan belgilanadi. 
Chunonchi, sporali o’simliklar florasi, suv o’tlari florasi. Flora o’rganilayotgandagi material 
xajmi ma’lum darajada ixtiyoriy bo’lib, tanlangan joyga bog’liq Masalan Qashqadaryo florasi, 
Qarshi cho’li florasi, xar bir florani bilish, uning tur va turkumiga oid tarkibiy aniqlash flora 
inventarizasiyasiga asoslangan. 
F a u n a
-
ma’lum bir hudud yoki akvatoriyada yashovchi hayvon turlarining majmui. 
Fauna hayvon turlarining turli guruhidan tashkil topgan u yoki bu region-faunistik 
kompleksining tarixiy rivojlanish jarayonida vujudga keladi. Tundra, tayga, o’rmon, dasht, 
chalacho’l, cho’l, tropik va boshqa faunistik komplekslar bor. 
Ma’lum bir faunani tashkil etgan faunistik komplekslar miqdori turlicha bo’lishi mumkin. Har 
bir regionning o’z avtoxtonlari va immigrantlari bor. Fauna tarkibini o’ganish natijasida undagi 
turlar boyligi aniqlanadi va shunga ko’ra butun yer shari yoki uning ayrim regionlari faunistik 
rayonlashshtiriladi. 
Muayyan hududning fauna va florasi birgalikda b i o t a deyiladi. Ushbu biogeografik tayanch 
atamalar barcha o’simlik, hayvonot olami, zamburug’lar, mikroorganizmlar, bir so’z bilan 
aytganda, barcha jonzotlar uchun ham, o’simlik va hayvonot olamining yirik bo’linmalari uchun 
ham qo’llanilishi mumkin. Gulli o’simliklar florasi, zamburug’lar florasi, sut emizuvchi 
hayvonlar faunasi, qushlar faunasi deb qo’llanilishi mumkin. 
Muayyan 
joyda birgalikda yashaydigan o’simliklar, hayvonlar, zamburug’lar, 
ikroorganizmlar bir—birlari bilan xilma—xil munosabatda bo’ladilar va bir—birlariga turlicha 
ta’sir ko’rsatadilar. Birgalikda mavjud bo’lgan barcha organizmlar organizm jamoalarini 
(soobshestvo) tashkil etadi. Har qanday organizmlar jamoasi muayyan joyda mavjud bo’ladi. 
Jamoalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar shu jamoa mavjud bo’lgan muhitning ta’sirida vujudga 
keladi. Jamoalar ichida o’simliklar jamoasi hayvonlar jamoasi, mikroorganizmlar jamoasi 
tushunchasi aniq mezonga ega emas. O’rmon jamoasi, ignabargli o’rmon jamoasi deyilishi 
mumkinki. Ko’pincha bu tushuncha tipologik kategoriya sifatida ham ishlatiladi. 
B i o m — atamasi qandaydir tabiat zonasidagi jamoalarning birikmasidir. Cho’llarda qumli 
qurg’oqchil o’simliklar jamoasi ham gilli cho’l efemer o’simliklar jamoasi ham. sho’rxok cho’l 
o’simliklari ham biomni tashkil etadi. Shunday qilib, flora va fauna birgalikda biotani tashkil 
etadi, o’simlik va hayvonot olami birgalikda jamoasini tashkil etsa bir qancha hududiy jamoalar 
yig’indisi biom deyiladi. Bu biogeografik tushunchalar ham hududiy, ham ekologik, ham 
biologik mazmunga ega bo’lishi bilan harakterlidir. 
Turli materiklarning bir—biriga o’xshash landshaftlari turlicha biotaga ega bo’ladi. 

---

Chunonchi, Sayroy Kabiriing tropik cho’l landshshaftidaga o’simlik va hayvonot olamida, 
Meksika cho’llaridagi flora va faunadan tur jihatdan, tuzilishsh jihatidan farq qiladi, Shunday 
jamoalarnig tushlami va xillari ular rivojlanayotgan ekologik sharoit bilan belgalansa, biota 
xaraktyeri ular mavjud bulgaga ulkaning geoloptyuk tarixi bilan belgalanadi. 
Ma’lumki, organizmlarning geografik tarqalishshini o’rganadigan biogeografiya fani. avvalo 
organizm jamoalarini ma’lum hududga bog’liq ravishda mavjud bo’lishini o’rganadi, Shuning 
uchun organizm jamoalari geografiyasi—umumiy jamoalar geografiyasi, o’simlik jamoalari 
geografiyasi, hayvonot olami jamoalari geografiyasiga bo’linadi. Organizmlarning muayyan 
hududiy 
tarqalib, 
yashab, 
bir—biri 
bilan aloqada mavjud bo’lishi organizmlar 
p o n u l y a t s i y a s i n i tashkil etadi. Organizmlar va ular populyatsiyasining geografiyasi-
organizmlarning umumiy geografiyasi, o’simliklar geografiyasi, hayvonlar geografiyasi va 
zamburug’lar geografiyasi tarmog’i sifatida ish ko’radi. Shuday ekan, biogeografiya o’simliklar 
geografiyasi va zoogeografiyaning oddiy yig’indisidan iborat emas, balki organizmlar 
tarqalishining umumiy qonuniyatlari bilan organizm populyatsiyasining xususiy qonuniyat 
hamda jamoalari biotalar, biomlar uchun umumiy rivojlanish qonuniyatlari bilan bog’langandir. 
Biogeografiyani muammolarini o’ganishda uchta yondashuv mavjud. 
1. Yer sharining turli regionlarida yaxlit ravishda flora, fauna va biotasini inventarizatsiya 
qilish bilan shug’ullanuvchi floristik—faunistik yondashuv. 
2. Yer shari regionlaridagi turli flora, fauna, o’simlik qoplami, hayvonot olamini bir—
biriga solishtirib o’rganuvchi qiyosiy solishtirma yondashuv. 
3. Organizm jamoalarning geografik tarqalishiga ekologik omillar va ekologik sharoitlar 
ta’sirini aniqlash bilan shug’ullanadigan sababiy taxliliy yondashuv. 
Umuman olganda organizm jamoalari tarqalishiga geologik davrlardagi tabiiy sharoitning 
o’zgarib turishi asosiy omil sifatida ta’sir ko’rsatgan, bunday masala hozirgi organizmlarning 
biologik maxsuldorligi, kasallarga chidamliligida o’z aksini topadi, demak, organizm 
populyatsiyalari geografiyasi har qanday organizm jamoasi u yashab turgan joy tabiiy sharoitiga 
mos ravishda mavjud bo’ladi.