Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti innovatsion iqtisodiyot kafedrasi «mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot»

Multiplikator samarasi — bu sof milliy mahsulot o‘zgarishining investitsiya sarflaridagi o‘zgarishga nisbati:

Yoki, multiplikator koeffitsientini quyidagicha ifodalash ham mumkin:

Bundan kelib chiqqan holda:

Investitsion sarflardagi o‘zgarishdan tashqari iste’mol, davlat xaridi yoki eksportdagi o‘zgarishlar ham multiplikator samarasiga ta’sir ko‘rsatadi.

Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, jamg‘arma va investitsiya darajasi ham o‘ziga xos chegaralarga ega bo‘lib, bu borada klassik va keynscha qarashlar tafovutlanadi. Klassik nazariya qarashlariga ko‘ra, jamg‘arma investitsiya manbai bo‘lib, jamg‘armaga nisbatan moyillikning yuqori darajasi muqarrar ravishda iqtisodiyotning yuksalishiga olib keladi.

Keynscha nazariya esa klassik talqinga qarshi chiqib, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon o‘zgacha kechishi ta’kidlanadi. Multiplikator ― korxonaning narxi yoki o‘zgacha qiymat asosi va uning faoliyatini tavsiflovchi moliyaviy, ishlab chiqarish yoki ashyoviy ko‘rsatkich o‘rtasidagi nisbatni ko‘rsatuvchi koeffitsiyent;

O‘zbekiston Respublikasining “Baholash faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-martdagi PF-5953-son “2017 ― 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida”gi Farmoniva 2019-yil 1-iyuldagi PQ-4381-son “Baholash faoliyatini yanada takomillashtirish hamda past rentabelli va faoliyat yuritmayotgan davlat ishtirokidagi korxonalarni sotish mexanizmlarini soddalashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq.

108. Qiyosiy yondashuvda ko‘pincha taqqoslanuvchi obyektlar tanlanmasidan olinadigan bozor multipikatorlaridan foydalanishga to‘g‘ri keladi, ularning har biriga o‘z multiplikator qiymati xos bo‘ladi. Mavjud qiymatlar ichidan munosib multiplikatorni tanlashda sifat va miqdoriy omillarni e’tiborga oladigan asoslashni taqozo etadi.

112. Taqqoslanuvchi bitimlar usulini qo‘llaganda baholash obyekti parametrlarini qiyosiy tahlil qilishning turli xil natijalaridan, shuningdek taqqoslash uchun baza bo‘lib xizmat qiladigan “taqqoslash birligi” parametrlaridan foydalanish mumkin. Bularga quyidagilar kiritilishi mumkin:

kvadrat metr bahosi ― ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni ko‘rib chiqishda kvadrat metr bahosi taqqoslash birliklaridan biri sifatida qaraladi, bunda bir kvadrat metr uchun ijara haqi hamda kapitallashtirish stavkalari aniqlanadi;

soliqlarni, foizlarni va moddiy va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini chegirgungacha bo‘lgan foyda multiplikatorlari, narx/foyda multiplikatori, narx/tushum multiplikatori va narx/balans qiymati multiplikatori ― biznesni baholashda qo‘llaniladigan taqqoslash birliklaridan biri hisoblanadi;

daromadlilik va foiz stavkalari sperdlari (foiz stavkasidan yuqori marja) ― moliyaviy vositalarni baholashda qo‘llaniladigan taqqoslash birliklari hisoblanadi.

Foydalaniladigan taqqoslash birliklari bir-biridan aktiv mansub bo‘lgan guruh, tarmoq va mintaqaga bog‘liq holda farq qilishi mumkin.

141. Baholovchilar terminal qiymatni hisoblashning har qanday oqilona usulini qo‘llashi mumkin. Terminal qiymatni hisoblashning turli xil usullari mavjud bo‘lib, quyidagilar eng ko‘p qo‘llaniladigan usullar hisoblanadi:

Gordon (doimiy o‘sish) usuli;

multiplikatorlar usuli;

tugatish qiymati usuli.

143. Multiplikatorlar usuli orqali terminal qiymatni hisoblash bozor ma’lumotlari yoki bozor multiplikatorini qo‘llashni nazarda tutadi. Multiplikatorlar usulidan foydalanganda baholovchilar mazkur Standartning qiyosiy yondashuv hamda qiyosiy yondashuv usullarida bayon etilgan talablariga muvofiq harakat qilishlari kerak. Shu bilan birga, baholovchilar belgilangan prognoz davri oxirida kutilayotgan bozor sharoitlarini hisobga olishlari va tegishli tuzatishlar kiritishlari lozim.

196. Qiyosiy yondashuvdan foydalanganda baholovchi:

o‘xshash korxonalarni tanlashni amalga oshirishi;

korxonalarni taqqoslash parametrlarini aniqlashi va multiplikatorlarni hisoblashni amalga oshirishi;

multiplikatorlar qiymatini tanlashni amalga oshirishi va baholash obyekti qiymatini aniqlashi;

yakuniy tuzatishlarni kiritishi lozim.

197. Multiplikatorni hisoblash uchun o‘xshash korxonalar uchun sotuv narxini yoki o‘zgacha qiymat asosini aniqlash yoki o‘xshash korxonalarning mos keladigan moliyaviy yoxud boshqa xil ko‘rsatkichlarni tanlash lozim. Multiplikatorlarda hisobga olinadigan moliyaviy yoki boshqa xil ko‘rsatkichlar baholanayotgan korxona va taqqoslanayotgan korxonalar uchun baholash sanasiga nisbatan ayni bir davrda yoki ayni bir davr uchun hisoblanishi lozim.

198.U yoki bu bozor multiplikatoridan foydalanganda ham baholanayotgan kompaniyaga nisbatan, ham analog-kompaniyalarga nisbatan tuzatishlar zarur bo‘lib qolishi mumkin.

Pul – iqtisodiyot subyektlari mulkining bir turi bo’lib, mulkning boshqa turlaridan ikki xususiyatiga ko’ra farq qilad:

birinchidan, pul yuqori likvidliliklar, ya’ni qisqa muddatda, sezilarsiz sarf - xarajatlar bilan boshqa buyumga ayirboshlanish qobiliyatiga ega;

ikkinchidan baholar o’zgarmas bo’lgan sharoitda pul yoki hyech qanday daromad keltirmaydi, yoki uning daromadliligi darajasi boshqa mulk turlarinikidan ancha kam.

Shunga qaramasdan kishilar nima uchun mulk sifatida pulga egalik qilishga harakat qiladilar.

 pulning uch asosiy funksiyasi mavjud deb qaraladi. Bular :

1.