Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti innovatsion iqtisodiyot kafedrasi «mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot»

Pul bozori – bu mamlakatdagi pul miqdori hamda foiz stavkasining turli darajalarida pul mablag‘lariga bo‘lgan talab va pul taklifining o‘zaro nisbatini ifodalovchi mexanizm. Pul taklifi asosan Markaziy bank tomonidan tartibga solinsada, u iqtisodiyotdagi barcha taklifni qamrab ololmaydi. Chunki, bu jarayonga uy xo‘jaligi hatti-harakati hamda tijorat banklarining siyosati ham ta’sir ko‘rsatadi.

Tijorat banklari o‘z ixtiyorlarida bo‘lgan aktivlari hisobiga yangi pullarni hosil qilishlari, ya’ni ularni bank krediti sifatida mijozlariga berishlari mumkin. To‘g‘ri, ularning bu faoliyatlari Markaziy bank tomonidan o‘rnatiluvchi majburiy zahira me’yorlari orqali cheklanadi. Ya’ni, tijorat banki o‘zining joriy xarajatlarini qoplashi hamda mijozlar tomonidan kreditlar qaytarilmasligi xavfining oldini olish maqsadida ma’lum miqdordagi pul mablag‘larini zahira sifatida saqlashi lozim. Aktivlarning qolgan qismi esa muomalaga chiqarilib, u ma’lum muddatdan so‘ng yana bankka qaytishi hamda, majburiy zahira me’yoridan ortiqcha qismi yana muomalaga chiqarilishi mumkin. To‘xtovsiz ravishda takrorlanuvchi bu jarayon pul taklifi multiplikatori yoki bank multiplikatori deyiladi.

Bank multiplikatori – umumiy o’sishi uchun bir mexanizm pul ta’minoti, ustida depozit hisob bir hisobdan pul mablag’lari harakati natijasida har bir tijorat banki. Bank multiplikatori nafaqat tijorat banki kredit beradi qachon, balki holda ishlaydi qayerda valyuta, qimmatli qog’ozlar yoki boshqa qimmatli qog’ozlar tijorat banklarining Markaziy bank sotib. Natijada, bir faol ishga investitsiya bank resurslarining kamayishi, so’ngra on-kredit, ya’ni bank-navbatda boshlanadi uchun ishlatiladi bepul zaxiralari, o’sish bor. Bank navbatda hisoblash mumkinligini ko’rib chiqamiz. Quyidagicha formula hisoblanadi:

1. 
   Kb.m. = M2k.g. (M2k.g. – M0n.g.),
   
2. 
   Kb.m. – koeffitsienti multiplikatori bank;
   
3. 
   M2k.g. – yil joy oxirida pul miqdori;
   
4. 
   M2n.g. – mos yozuvlar yil boshida pul massasi hajmi;
   
5. 
   M0n.g. – butun son naqd yozuvlar yil boshida.
   

Qachon bank multiplikatori faqat ishlaydi, bank tizimi ikki darajasi bor. Mexanizmini nazorat birinchi Markaziy banki, joylashgan. Va ikkinchi darajada bu boshlandi, deb to’g’ridan-to’g’ri tijorat banklari o’zlarini qat’i nazar istaklar bor. Bu holda, pul ortib ta’siri yagona tashkilot, lekin butun bank tizimini erishilgan emas. Bu bank animatsiya zarur zaxiralari hajmiga bog’liq bo’lgan ochiq. Darajasi past, yanada tijorat banklarining bepul zahiralari, ular suzadi va shunday qilib pul ta’minotini oshirish.

Bank multiplikatori qarama-qarshi yo’nalishda faoliyat ko’rsatishi mumkin. Mijozlar omonatlari pul olib chiqish uchun tez boshlash bo’lsa, barcha kreditlarning umumiy miqdori kamayadi va kredit pul ta’minotini oshib.Bu barcha faol operatsiyalar orasida ta’kidlash joizki , bank sektori, faqat kredit qo’yilmalari shunday milliy bank tizimining emissiyasi vazifasini bajarib, yangi omonatlarini yaratishingiz mumkin.

Pul taklifining umumlashma modeli Markaziy bankning pul taklifidagi roli hamda pulning bir qismini depozitlardan naqd pullarga oqib o‘tishni hisobga olgan holda yoziladi. Bu model bir qator yangi o‘zgaruvchilarni o‘z ichiga oladi.Bular:

- pul bazasi (rezerv pullar, yuqori quvvatli pullar) – bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar va tijorat banklari Markaziy bankda saqlaydigan depozitlar summasi;

- deponentlash koeffitsienti – Cr = C/ D

Pul bazasini MB va bank rezervlarini R deb belgilasak,