Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va boshqaruv

 
NAZORAT SAVOLLARI: 
1. O‗lchash vositalariga qanday talablar mavjud? 
2. O‗lchash vositalarini tanlashda nimalarga e‘tibor berish kerak?
3. O‗lchash vositalarini tanlashning bosqichlari haqida ma‘lumot bering?
4. O‗lchash vositalarini tanlashning birinchi bosqichida nima ishlar bajariladi? 
5. O‗lchash vositalarini tanlashning ikkinchi bosqichida nima ishlar bajariladi? 
6. Ma‘lum parametrni o‗lchash bo‗yicha topshiriqda qanday texnik vazifalar 
bo‗lishi kerak?
ADABIYOTLAR:
 
1. Yusupbekov N.R., Muxamedov B.I., Gulomov Sh.M. Texnologik jarayonlarni 
nazorat qilish va avtomatlashtirish. –Toshkent: O‗qituvchi, 2011. –576 b. 
2. Vaxidov A.X., Abdullaеv D.A. Avtomatikaning tеxnik vositalari. Toshkent, 
2012. 
3. Шандров Б.В., Чудаков А.Д. Технические средства автоматизации. М.: 
Академия, 2007 
MAVZU: 
IJRO ETUVCHI QURILMALAR VA ULARNING TURLARI. 
REJA: 
1. Ijro etuvchi qurilmalar 
2. Bosimlar farqi 
3. Ijro etuvchi qurilmalarning ta‘sir etish turi 
 
Tayanch iboralar: Ijro mexanizmi, ijro etuvchi qurlma, rostlash organi, 
pnevmatik ijro mexanizmi, gidravlik ijro mexanizmi, elektr ijro mexanizmi, 
Zaslonkali rostlash organi, Bir egarli rostlash organi, Ikki egarli rostlash organi, 
shlang kо‗rinishidagi rostlash organi, diafragma kо‗rinishidagi rostlash organi, 
zatvor, klapan, bosimlar farqi. 
 
7.1. Ijro etuvchi qurilmalar 

---

77 
Ijro etuvchi qurlmalar (IEQ) yordamida rostlovchi kattalik obyektga kirayotgan 
yoki undan chiqib ketayotgan moda miqdoriga yoki energiyaga aylantirib beriladi. 
Ishlatilayotgan energiyaning turiga kо‗ra IEQ quyidagi turlarga bо‗linadi: 
- pnevmatik; 
- gidravlik; 
- elektr; 
- aralash. 
Ijro etuvchi qurilmalar asosan ijo mexanizmidan, rostlash organlaridan va 
qо‗shimcha qurilmalardan tashkil topgan bо‗ladi. Kо‗pchilik ijro etuvchi qurilmalar 
ijro mexanizmlar va rostlash organlaridan tashkil topgan bо‗ladi. 
Qо‗llanilayotgan ijro etuvchi mexanizmlarning turiga kо‗ra ijro etuvchi 
qurilmalar quyidagi turlarga bо‗linadi: 
-pnevmatik IEQ; 
-elektr IEQ; 
-gidravlik IEQ; 
-aralash IEQ. 
Qо‗llanilayotgan rostlash organlavrining turiga kо‗ra ijro etuvchi qurilmalani 
quyidagi turlari mavjud: 
- turg‗un IEQ (rostlash organi ikkita egarli qilib tayyorlangan); 
- noturg‗un IEQ (rostlash organi bir egarli qilib tayyorlangan). 
Ijro etuvchi qurilmalar asosan quyidagi kattaliklar va xususiyatlar bilan 
xarakterlanadilar: 
- rostlash signalini amalga oshirishda qо‗llaniladigan energiyani turiga kо‗ra: 
-siljituvchi kuchni hosil qiluvchi signalni energiyasiga kо‗ra; 
- shartli (R
SH
) va ishchi (R
I
) bosimlar; 
- muhitni temperaturasi; 
-ruxsat etilgan bosimlar farqi; 
- shartli о‗tish yо‗lagi D
SH
; 
- rostlash organiga nisbatan chidamlilik; 
- dinamik xususiyatlari; 
- tebranishga chidamliligi; 
- ta‘sir etishi bо‗yicha kо‗rinishi; 
- klapanning, zatvorning germetik yopilmasligi. 
Ijro etuvchi qurilmalarning, juda kerakli, yuqorida qayd qilingan kо‗pchilik 
xossalari ijro mexanizmlarining va rostlash organlarining konstruktiv bajarilishlari 
asosida amalga oshiriladi. Masalan shartli о‗tkazish qobiliyati К
Vу 
(koeffitsiyenti). va 
о‗tkazish xarakteristikasi К
V
(S) asosan rostlash organining о‗lchovlari va zatvorning 
profili asosida belgilanadi. Rostlash organining qaysi materialdan qilinganligi va 
konstruksiyasi shartli va ishchi bosimni, rostlash organi ishlayotgan muhitni 
temperaturasini, rostlanilayotgan muhitga chidamlilik. 
Ijro etuvchi qurilmalarning qolgan xususiyatlari asosan qо‗shimcha 
qurilmalarning va rostlash organlarining turli konstruktiv xossalari asosida amalga 
oshiriladi. Masalan, ijro etuvchi qurilmaning dinamik xususiyatlari ijro 
mexanizmining va undaggi siljiydigan sistemaning о‗lchamlari va konstruksiyalari 

---

78 
bilan, salniklarda hosil bо‗ladigan ishqalanish kuchi bilan, rostlash organidan 
о‗tayotgan muhitni zatvorga statik va dinamik ta‘siri bilan, yuqorida keltirilgan 
kuchlar asosan rostlash organlarining о‗lchovlvri va konstruksiyalari bilan 
belgilanadi. 
Siljituvchi kuchni belgilovchi belgilovchi energiyani turi ijro mexanizmini 
konstruksiyasini belgilaydi, energiyani turi tanlanilayotganda rostlash organini 
о‗lchovi va konstruksiyasini va siljiydigan sistemaga ta‘sir etayotgan kuchlarni 
inobatga olish kerak.
Yuqorida qayd etilgan kattaliklar asosan ijro etuvchi qurilmaning ishlash 
sharoiti bilan va boshqarishni sifatini belgilovchi talablarga asoslanadi.