Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

ko‘ndalang – siljish deformatsiyalarini tarqalishi. Ko‘ndalang to‘lqinlar faqat qattiq 
jinslarda bo‘ladi. Chunki, suyuqlik va gazlarda siljish bo‘lmaydi. Bo‘ylama 
to‘lqinlarning tarqalish tezligi. 
Tog‘ jinslarining yemirilishiga ko‘rsatadigan (krepost) qarshilik tavsifi 
qattiqlik deyiladi. Tog‘ jinslarining qattiqligini aniqlashda prof. M. M. 
Protodyakonov (katta) tomonidan ularning qisilishdagi mustahkamlik chegarasiga 

---

70 
proporsional koeffitsiyenti f qabul qilingan. Uning tomonidan qattiqlik shkalasi 
ishlab chiqilgan bo‘lib, barcha tog‘ jinslari 10 kategoriyaga bo‘lingan birinchi 
kategoriya eng qattiq jinslar bo‘lib, f=20 ga teng, o‘ninchi kategoriya eng yumshoq 
jinslar bo‘lib, f=0,3 ga teng. Agarda 
ñæ

aniq bo‘lsa, f ni topish uchun 
ñæ
ñæ
f






7
10
katta qiymatlarida f ni quyidagi Emperin formuladan topish 
mumkin: 
ñæ
ñæ
f


3
7
10
58
,
0
10
33
,
0






. Bundan tashqari qattiqlik koeffitsiyentini 
tajribada M. M. Protodyakonov (kichik) usulida GOST21153-75 maydalash usulida 
aniqlash mumkin. Ushbu dinamik qattiqlik koeffitsiyenti deyilib 
l
n
f
g
/
20

formuladan topiladi. Bu yerda: 
4
,
2

n
kg yukni tushishlar soni; 
l
- fraksiya o‘lchami 
0,5 mm bo‘lgan changni hajm o‘lchagichdagi balandligi. 
Tog‘ jinslarini fizik xususiyatlari deganda ularga ma’lum fizik jinslar ta’sir 
qilgandagi aks ta’sir reaksiyasi tushiniladi. 
Tog‘ jinslarini har bir fizik xossalari bir yoki bir necha parametrlar bilan 
baholanadi. Tog‘ jinslarini asboblarga, mexanizmlar va texnologik jarayonlarga aks 
ta’sir xususiyatlari kon – texnologik xususiyatlari deyiladi. 
Tog‘ jinslari fizikasida “tashqi ta’sir maydoni” deb energiya turi yoki 
moddalarni tog‘ jinslariga ta’siriga aytiladi. Har bir maydon ta’siriga qarab 
xususiyatlari belgilanadi, masalan mexanik maydonga (mexanik xususiyatlari. 
Harorat, issiqlik oqimi) elektr, magnit va radiatsiya maydonlariga ushbu xususiyatlari 
aks ta’sir etadi. Bundan tashqari moddiy maydon (flyuidlar) va kerakli gidravlik va 
gazodinamik xususiyatlari bo‘ladi. O‘zgariluvchan yuklamalarga qarshi tog‘ 
jinslarida akustik va elektromagnit xususiyatlari yoki to‘lqin xususiyatlari bo‘ladi. 
Yuzdan ortiq har xil fiziko – texnik parametrlar mavjud. 
Fiziko – texnik parametrlar skalyar (hajmiy va yig‘indi jarayonlarini 
ko‘rsatuvchi) va tenzor (vektor yoki yo‘nalgan ta’sir maydoni) shaklda bo‘ladi. 
Ko‘plab tog‘ jinslarini solishtirish maqsadida ma’lum miqdorda chegaralangan fiziko 
– texnik parametrlar bo‘lib, ular bazaviy (asosiy) parame6trlar deyiladi. Ular 12 ta 
bo‘lib, quyidagilar kiradi: 
Hajmiy massa. 

---

71 
G‘ovaklilik 
Qisilishdagi mustahkamlik chegarasi 
Cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi. 
Yung moduli. 
Puasson koeffitsiyenti. 
Issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti. 
Solishtirma issiqlik sig‘imi. 
Issiqlikdan chiziqli kengayish koeffitsiyenti. 
Solishtirma elektr qarshiligi. 
Nisbiy dielektrik kirituvchanlik. 
Nisbiy magnit kirituvchanlik. 
18-rasm. G‘ovaklilik qisilishdagi mustahkamlik chegarasi 
Tashqi faktorlar ta’sirida tog‘ jinslarini xususiyatlarini o‘zgarishini uch 
guruhga ajratish mumkin: 
1. Tog‘ jinslarini tarkibini o‘zgarishi. 
2. Tog‘ jinslarini zichligi darajasini o‘zgarishi: g‘ovaklik va yoriqlarni yopilishi 
natijasida. 
3. Tog‘ jinslarini zarrachalari orasidagi bog‘liqlik kuchini o‘zgarishi. 
Kon ishlab chiqarish texnologik jarayonlari ma’lum bir darajada tog‘ jinslarini 
kompleks fizik xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi.
Texnologik belgilariga qarab kon ishlab chiqarish fizik jarayonlar 
quyidagilarga bo‘linadi:
1. Massivni qazib olishga tayyorlash. 

---

72 
2. Tog‘ jinslarini yemirilish va maydalash. 
3. Tog‘ jinslarini mustahkamlash va kon lahmlarini saqlab turish. 
4. Yomon va xavfli jarayonlarga qarshi kurashish. 
5. Kon massasini tashish va saqlash. 
6. Foydali qazilmani boyitish va ishlov berish. 
7. Foydali qazilma va kon massasini nazorat qilish. 
8. Mineral resurslardan kompleks foydalanish. 
Konlarni loyihalash va ochishda qazib olish tizimi, yer osti lahmlarini 
joylashtirish, qazib olish tartibini belgilashda mustahkamlik, bikrlik va reologik 
xususiyatlar hisobga olinadi. Tog‘ jinslarini mexanik usulda parchalashda ularning 
mexanik xususiyatlari hisobga olinadi. Hozirgi vaqtda tog‘ jinslarini fiziko – texnik 
parmetrlarini aniqlashda turli usullar qo‘llaniladi. Ulardan biri laboratoriya usuli, 
ikkinchisi natural usuli. Laboratoriya usulida fiziko – texnika parametrlar tog‘ jinslari 
namunalarida olib boriladi. Natural usuli ish joyining o‘zida massivda o‘tkaziladi. 
Tog‘ jinslari va mineral kristallari doimo anizotrop bo‘lib, shuning uchun 
tenzir parametrlarini aniqlashda ikki yoki uch perpendikulyar o‘qlarda o‘tkaziladi va 
anizatrop koeffitsiyent aniqlanadi. 


X
X
Kon
/
//
bu yerda: 

X
va
X
..
..
//
qatlamga 
parallel va perpendikulyar o‘qdagi parametrlar. 
Tog‘ jinslarining bir yoki ikki parametrlari bo‘yicha ko‘plab tasnifi mavjud. 
Ularga g‘ovaklilik bo‘yicha, zichligi, mustaxkamligi, burg‘ulash ko‘rsatkichi, parlash 
bo‘yicha va boshqalar kiradi. Tog‘ jinslarini asosiy xossalariga ta’sir ko‘rsatuvchi, 20 
mineral turlari belgilangan. 
Mexanik yuklamalarga qarshilik ko‘rsatish xususiyatlari bo‘lgan tog‘ 
jinslarning mexanik xossalari elastiklik, plastiklik, mustahkamlik va realogik 
xususiyatlarga bo‘linadi.
Tog‘ jinslarining elastiklik xususiyati ularning chegarasida ishlatilib, bunda 
shunday yuklama miqdori ta’sir etadiki, yuklama olingandan so‘ng tog‘ jinsi ilgarigi 
holatiga qaytadi. Elastik tebranishlarining to‘lqin jarayonlari tog‘ jinslarining akustik 
xususiyatlarida namoyon bo‘ladi. 

---

73 
Tog‘ jinslarining plastiklik xususiyatlari yuklamalar elastiklik chegarasidan 
o‘tganda sodir bo‘lib yuklama olingandan so‘ng tog‘ jinsi o‘zining oldingi holatini va 
o‘lchamlarini tiklay olmaydi va qoldiq deformatsiya hosil bo‘ladi.
Ichki kuchlarning yuzadagi zichligi kuchlanish – zo‘riqish (napryajeniye) (

) 
deyiladi. U kuchdek vektor kattalik bo‘lib, 
dS
dF /


. Elementar yuza ga ta’sir 
ko‘rsatayotgan 
dF
kuch miqdoriga teng (birligi Pa). Kuch ta’siriga qarab zo‘riqish 
bir o‘qli, yuzaga ta’sir qiladigan va hajmiy bo‘ladi.
Yuzaga perpendikulyar ta’sir qiladigan zo‘riqma – normal va yuza bo‘ylab 
ta’sir qiladigan urunma (

) bo‘ladi. Tog‘ jinslarida kuchlanishlar boshqa maydon 
ta’siridan ham bo‘lishi mumkin: issiqlik zo‘riqmasi, qoldiq zo‘riqma va hokozolar. 
Tashqi kuchlar ta’sirida tog‘ jinslari deformatsiyalanadi – chiziqli o‘lchamlari, 
hajmi va ko‘rinishini o‘zgarmas chiziqli o‘lchamlarini nisbiy o‘zgarishi 
l
l /



. 
Siljish deformatsiyasi 



tg
bo‘ladi. Yuklamalarning ortishi deformatsiyani 
o‘sishiga olib keladi. Yemirilishga olib kelmaydigan deformatsiyalar elastik va 
plastik bo‘ladi.