Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Tog‘ jinsining akustik qattiqligi – bu, Tog‘ jinsi zichligining bo‘ylanma 
to‘lqin tarqalish tezligi ko‘paytmasiga teng bo‘lib, Tog‘ jinsining portlashga bo‘lgan 
qarshiligiga aytiladi 
Odatda, zichlikning o‘sishi bilan kon jinslarining mahkamligi, bo‘ylama 
to‘lqinlarning tarqalish tezligi, shuningdek taranglik modullari ko‘payadi. Odatda, 
taranglik modullari va mahkamlikning o‘sishi bilan akustik qattiqlik ortib boradi. 
Bo‘ylama to‘lqinlarning tarqalish tezligi zichligi 1,1-2,5 g/sm
3
bo‘lgan jinslar 
namunalarida odatda 1000-2500 m/s, zichligi 2,5-2,6 g/sm
3
bo‘lgan jinslarda 2500 
m/s dan 6000 m/s gacha, zichligi 2,6-3,0 g/sm
3
bo‘lgan jinslarda esa 6000 m/s dan 
8000 m/s gacha bo‘ladi. Bo‘ylama to‘lqinlarning kuchli seryoriq massivlardagi 
tarqalish tezligi har soniyaga bir necha yuz metrga qadar pasayishi mumkin. 
Zichlikning 
o‘sishi 
ko‘chirishga 
sarflanadigan 
energiyaning 
o‘sishiga, 
mahkamlikning ortishi – yangidan paydo bo‘layotgan yuza birligiga sarflanadigan 
energiyaning o‘sishiga olib keladi. Massivdagi kuchlanish, boshqa teng sharoitlarda 
akustik qattiqlikka mutanosib ravishda o‘sadi.
Kon massivi yoriqlar maydonining oshuvi: to‘lqinning tarqalish tezligi, 
energiyasining kamayishiga olib kelib, Tog‘ jinsi akustik mustahkamliligini 
kamaytiradi va uning maydalanish darajasini yomonlashuviga olib keladi. 
Nazorat savollari. 
1. G‘ovaklilik nima? 
2. Qisilishdagi mustahkamlik chegarasi deb nimaga aytiladi? 
3. Cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi deb nimaga aytiladi? 
4. Tog‘ jinsining akustik qattiqligi deb nimaga aytiladi? 
5. Kоn jinslаrining mustаhkаmlik хususiyatlаrigа tа’sir qiluvchi оmillаrni ayting? 
 
 

---

65 
2.5-§. Tog‘ jinslarining umumlashgan fizik-texnologik parametrlari 
Tog‘ jinslari plastik deformatsiya kristall panjara zarralari ichidagi va 
orasidagi, yuklama ta’siridagi siljish bilan izohlanadi. Plastik deformatsiya 
chegarasida nisbiy deformatsiya va zo‘riqma orasidagi bog‘liqlik 
const
f
E


)
(
/

Bu yerda: 
/
E
- deformatsiyaning joyidagi moduli, 
0
/


E
E
. 
Plastik zonada chegaraviy joy modul 
//





tg
E
E
P
E
ñæ
ïë




- plastiklik moduli 
deyiladi. Ideal plastik jism uchun
0

ïë
E
.
/

tg
- to‘liq deformatsiya moduli deyiladi. 
P
ñæ
g
E


/

Tog‘ jinslarining plastikligi ular mineral tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Tog‘ jinslari 
plastikligi ortishi bilan elastiklik moduli kamayadi va Puasson koeffitsiyenti ortadi. 
Tog‘ jinslarida deformatsiya va zo‘riqmalarning yuklamalari uzoq vaqt ta’siri ostida 
o‘zgarish hodisalari realogik xususiyatlari deyiladi. Oquvchanlik (ползучесть) tog‘ 
jinslari plastik deformatsiyasi bo‘lib, vaqt davomida ro‘y beradi. Tog‘ jinslarining 
deformatsiya tezligi elvstiklik (
E

) va plastik (
ï

) deformatsiyalar yig‘indisidan 
iborat. 




/
/
/


Edt
d
dt
d
bu tenglama oquvchanlik tenglamasi bo‘lib, 

- 
yopishqoqlik koeffitsiyenti. Agarda 
0
/
