Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

чўзил
сикил



tgφ = 
чўз
сик
чўз
си






2
Parabola ko‘rinishidagi urinmа kuchlаnishlаr tеnglаmаsi quyidаgichа 
(Rjеvskiy, Nоvik, 1978 y.): 
τ = 


сик
сик
чўз
чўз
сик
чўз










)
(
2
2
)
(
. 
Sochiluvchan jinslarni cho‘zishda mustahkamlik chegarasining va ilashish 
kuchi S yo‘qligi sababli Mor diagrammasi to‘g‘ri chiziq ko‘rinishida bo‘lib, 
koordinata boshidan o‘sib boradi,
tgφ = 


sоchiluvchаn jinslаrning tаbiiy yotish 
burchаgini хаrаktеrlаydi. 
Plаstik vа bоg’lаmli jinslаrdа σ
siq
vа σ
cho‘zil
qiymatlari yaqin bo‘lgani uchun 
Mor doiralari egilmalari abtsissa o‘qiga parallel bo‘lgan chiziqqa yaqin vа tgφ → 0 . 
Turli xil hisoblash formulalari mavjud bo‘lib, ular mustahkamlik chegaralari 
σ
siq
vа σ
cho‘zil
bo‘yicha φ vа S ni аniqlаshdа qo‘l kеlаdi. 
S = 
,
чўз
сик
чўз
сик






φ = 2Ө-90
0
, bundа tgӨ = 
чўз
сик


Qo‘rg‘oshin kоn оchiq kоnidаn qоyatоsh jinslаr uchun S, σ
siq
vа σ
cho‘zil
empеrik bog’liqliq оlingаn: 
S = 0,2 σ
siq
+ 22, S = 3σ
cho‘ziq
+ 335, 
φ = 33 +0,004 σ
siq
yoki φ = 32,6 + 0,0015 σ
cho‘ziq 
S vа φ miqdоri jinsni qo‘zg‘atishga qarshilik qiluvchi asosiy o‘lchamlar bo‘lib, 
mustahkamlikni muxandislik hisobi, massivlar bardoshliligi, to‘siqqa qarshi bosimi, 
karerlar yon devorlari, sochma to‘g‘onlar, tuproq uyumlari mustahkamligi uchun 
zarurdir. Zamonaviy karerlar o‘lchami va chuqurligi oshib bormoqda, olinayotgan 

---

57 
jinslar o‘lchami yuzlab, minglab va millionlab kubometrlar hisobida olinmoqda. 
Shuning uchun ozgina ichki ishqalanish burchagi va ilashish kuchi o‘zgarishi tufayli 
olinayotgan jins hajmi va bahosini oshirmoqda. Boshqa tomondan hisobga kiritilgan 
ichki ishqalanish burchagi va jins ilashish oshgan miqdori deformatsiyalanishni 
ahamiyatli darajaga yetkazib, butkul buzilishiga olib keladi. 
Ko‘rib chiqilgan nazariyalardan tashqari, mustahkamlikning energetik 
nazariyalari ham mavjud bo‘lib, K Maksvell tomonidan taklif qilingan va Beltr, 
Gubr, Mizes va boshqa olimlar tomonidan XX asrda amalga oshirilgan. Bu 
nazariyalar bo‘yicha, material mustahkamligi kriteriyalarida kuchlanishning xohlagan 
ko‘rinishida material birlik hajmida to‘planadigan ma’lum bir potensial energiya 
miqdori qabul qilinadi. Material chegaraviy holati qachonki katta qo‘zg‘alishdagi 
deformatsiyaning potensial energiyasi ma’lum bir qiymatga yetganda, ya’ni 
kuchlangan holat xarakteriga bog‘liq bo‘lmaganida vujudga keladi. 
Deformatsiya potensial energiyasi hisobi katta qiyinchiliklarga bog‘liqdir. Bu 
nazariyalar bo‘yicha, har tomonlama bir xilda ezishda material buzilishiga olib 
keladi. Haqiqatda esa material ya’ni kon jinsining buzilishi parchalovchi va tortuvchi 
kuchlar ta’sirida vujudga keladi. 
Qattiq jism mustahkamligini nazariy va amaliy hisoblash mumkin. Kon 
jinslarining nazariy mustahkamligi – bu elementar zarrachalar o‘rtasidagi bog‘liqning 
mustahkamligi, ularning ideal kristall panjara hosil qilib, kamchiliklari bo‘lmagan 
ideal tuzilgan jinslar kristallining elementar zarralarini ilashish kuchidir. Jins ilashish 
kuchini nazariy hisoblash formulasi quyidagichadir S = 
4
2