Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Taranglik xususiyatlari. Kon jinslari yuqori bosimli zonada o‘zini suyuqlik 
singari tutadi. Oxirgida, shuningdek gazlarda faqat bo‘ylama to‘lqin tarqaladi. 
Nisbatan katta bo‘lmagan og‘irliklarda, tuproqlarda va qoya jinslarida bo‘ylama 
hamda ko‘ndalang to‘lqinlar tarqaladi. Muhitning bo‘linish chegarasiga bo‘ylama 
yoki ko‘ndalang to‘lqin tushganda, so‘nggidan odatda ham bo‘ylama, ham 
ko‘ndalang to‘lqin qaytadi, bunda chegara bo‘ylab avval bo‘ylama, keyin ko‘ndalang, 
uning ortidan esa Releyning ustki to‘lqini tarqaladi. To‘lqinlar xillari, kon jinslarining 
taranglik xususiyatlari o‘rtasidagi aloqa – doimiy taranglik va zichlik orasidagi - 
taranglik nazariyasi bilan o‘rnatilgan. 

---

48 

g
G
K
C
M
)
3
4
(
0


,
bu yerda K – har tomonlama siqilish moduli; G – surilish moduli;
g – og‘irlik markazi tezlashuvi; γ – Tog’ jinsi solishtirma og‘irligi 
qalinligi d < λ (λ - uzunligi) bo’lgan cheksiz ingichka plastinkada: 
2
0
)
1
(




Eg
C
пл
, 
bu yerda, Е – taranglik moduli; 
μ – Puasson koeffitsiyenti;
ko‘ndalang kesimi to‘lqin uzunligidan ancha kam bo‘lgan sterjenlarda: 

Eg
C
ст

0
,
Ko‘ndalang to‘lqinning sterjenda, plastinada va cheksiz muhitda tarqalish 
tezligi: 

Gg
C
s

, 
Releyning ustki to‘lqini tarqalish tezligi: 
s
R
C
C
.


, 
bu yerda, ξ – Puasson koeffitsiyenti μ ga bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatgich (μ = 0 ÷ 
0,5 bo‘lganda, bu ko‘rsatgich 0,874 dan 0,955 gacha o‘zgaradi). 
Кўндаланг тўлқиннинг тарқалиш тезлиги С
s
, 0,71C
0
дан ортиқ бўлмайди. 
Нисбат: 
2
1
0



C
C
s
,
Suyuqlikda siljish moduli G = 0 va bo‘ylama to‘lqin quyidagi tezlikda 
tarqaladi: 

Kg
C
Ж

,

---

49 
Kattaliklar K, G, E va µ o‘zaro bog‘liq: 
K=E/(3(1-2G)); G=E/2(1+μ) 
Taranglik nazariyasida quyidagi belgilash ham qo‘llaniladi: 
λ=E μ/(1+ μ)(1+2 μ) 
λ va G modullari Lyam parametrlari deb ataladi: 
μ= λ/2(λ+G); K= λ+2 G /3 
Kon jinslari massivida to‘lqinlarning tarqalish tezligi namunadagidan kam 
bo‘ladi, bu yoriqlarning mavjudligini bildiradi. Yoriqlar odatda kamroq qattiqlikdagi 
jinslar, suyuqliklar va gazlar bilan to‘liq bo‘ladi. Binobarin, massivning va 
namunalarning qattiqlik xususiyalaridan ham massivning seryoriqligi hamda bir xilda 
emasligi qancha katta bo‘lsa, to‘lqinlarning tarqalishi tezligidagi farq shuncha katta 
bo‘ladi.