Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Tog‘ jinsining zichligi. Mineral yoki jinsning qattiq fazadagi hajm birligidagi 
massasiga zichlik deyiladi. Massa bu – dinamik inertligi darajasini tezlashtiruvchi va 
jismga ta’sir qiluvchi kuch o‘rtasidagi doimiy bog‘liqlikdir. Agar material nuqtasiga 
ta’sir qiluvchi kuch og‘irlik kuchi R bo‘lsa, bu harakatni jadallashtiruvchi g (yer 
tortishish kuchi) bo‘lsa, unda massa m 
g
P

. Agar og‘irlikni emas, jins hajmi 
birlikdagi massasini o‘lchasak jins massasining solishtirma δ
n
vа hаjmiy δ 
og‘irliklardagi zichlik kattaligini olishimiz mumkin. Solishtirma og‘irlik bo‘yicha 
zichlik – bu hajm birligida har bir alohida olingan agregatning massasini aniqlashdir. 
Jins qаttiq nаmunа fаzаsidаgi zichligi δ
qn 
= 
к
к
V
т
; suyuq nаmunа uchun δ
sn 
= 
с
с
V
т
; gаzsimоn uchun δ
g 
= 
г
г
V
т
; g/sm
3
, bu yеrdа V
q
,V
s
,V
g
– аlоhidа оlingаn 
fаzаlаrning аlоhidа hаjmi, sm
3
; m
q
, m
s
, m
g
– ulаrning mаssаlаri g/sm
3
. 
Qattiq fazaning solishtirma og‘irligi quyidagicha: 
γ
qn
= g · δ
qn
bu yyerda g – og‘irlik kuchi tezligi (erkin tushish), sm/s
2
bilаn o‘zaro bog‘langan. 
Hajmiy og‘irlikdagi zichlik – tabiiy sharoitdagi tog‘ jinsining hajm birligidagi 
massasi 
δ = 
Vг
Vc
V
m
m
m
k
г
c
k




, g/sm
3
. 
Tabiiy sharoitlardagi tog‘ jinslarining zichligi bilan hajmiy og‘irligi γ = g · δ, 
g/sm
3
o‘zaro bog‘langan. 
Yer sathida moddalar miqdorini aniqlash asosan richagli tarozilarda 
o‘tkaziladi, bu yyerda tarozi toshining og‘irligi namuna massasiga teng bo‘lib, erkin 

---

44 
tushish tezligi g bir vaqtning o‘zida namuna va tarozi toshiga ta’sir etadi va modda 
hajmiy og‘irligi γ uning zichligiga teng. Masalan, аgаr γ = 2,5 g/sm
3
bo’lsа, undа δ 
= 2,5 g/sm
3
yoki γ =2500 kg/m
3
bo’lsа, δ = 2500 kg/m
3
bo’lаdi. 
Zichlik (kg/m
3
yoki t/m
3
) – tog‘ jinsining tabiiy namligidagi massasining 
hajmiga nisbati orqali tavsiflanadi. 
Tog‘ jinsini zichligi uning nisbiy (
0

) va xajmiy og‘irligi (

) bilan 
harakterlanadi. 
Tog‘ jinsining nisbiy og‘irligi 
V
G

0

g/sm
3
formula bilan aniqlanadi. Bu yerda 
G — tog‘ jinsining ma’lum sharoitdagi og‘irligi bo‘lsa, V — uning hajmi. 
Hajmiy og‘irligini aniqlashda G
1
— tog‘ jinsining tabiiy holatdagi og‘irligi 
bo‘lib, uni shu holdagi hajmi V
1
bo‘ladi, unda hajmiy og‘irligi 
1
1
V
G


, g/sm
3
bo‘ladi. 
Tog‘ jinsining g‘ovakliligi g‘ovaklilik koeffitsiyenti 

bilan xarakterlanadi va 
quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 
100
0







; 
bu yerda: 
0

— tog‘ jinsining nisbiy og‘irligi, g/sm
3
. 

—tog‘ jinsining hajmiy og‘irligi, g/sm
3
. 
Tog‘ jinsining elektr, tovush va issiqlik o‘tkazuvchanligi ma’lum kon jinslari 
uchun laboratoriyalarda aniqlanib geologiya-qidiruv ishlari va boshqa sohalarda 
ushbu xususiyatlardan foydalaniladi.