Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Tog‘ jinslarida kuchlanish va deformatsiya.
Ichki kuchlarning yuzadagi zichligi kuchlanish – zo‘riqish (напряжение) (

) 
deyiladi. U kuchdek vektor kattalik bo‘lib, 
dS
dF /


. Elementar yuza ga ta’sir 
ko‘rsatayotgan 
dF
kuch miqdoriga teng (birligi Pa). Kuch ta’siriga qarab zo‘riqish 
bir o‘qli, yuzaga ta’sir qiladigan va hajmiy bo‘ladi.
14-rasm. Tog‘ jinslarida kuchlanish va deformatsiya.
Yuzaga perpendikulyar ta’sir qiladigan zo‘riqma – normal va yuza bo‘ylab 
ta’sir qiladigan urunma (

) bo‘ladi. Tog‘ jinslarida kuchlanishlar boshqa maydon 
ta’siridan ham bo‘lishi mumkin: issiqlik zo‘riqmasi, qoldiq zo‘riqma va hokozolar. 
Tashqi kuchlar ta’sirida tog‘ jinslari deformatsiyalanadi – chiziqli o‘lchamlari, 
hajmi va ko‘rinishini o‘zgarmas chiziqli o‘lchamlarini nisbiy o‘zgarishi 
l
l /



. 
Siljish deformatsiyasi 



tg
bo‘ladi. Yuklamalarning ortishi deformatsiyani 
o‘sishiga olib keladi. Yemirilishga olib kelmaydigan deformatsiyalar elastik va 
plastik bo‘ladi. 
Tog‘ jinslarining elastiklik xususiyatlari 
Yuklama olingandan keyin tog‘ jinslarini o‘zining oldingi holati va 
o‘lchamlariga qaytishi elastiklik deyiladi. Plastik deformatsiyalar boshlanadigan 
chegara elastiklik chegarasi deyiladi (
E

). To‘liq izotrop jinslar uchun zo‘riqma va 
deformatsiyalar orasidagi bog‘lanish 6 ta tenglamalar sistemasi bilan belgilanadi: 






)
(
1
)
(
1
)
(
1
y
x
z
z
z
x
y
y
z
y
x
x
E
E
E
























yx
yx
yz
yz
xy
xy
G
G
G






1
1
1




---

39 
Bu yerda: Е – Yung moduli 


/

E
;
G – siljish moduli urunma zo‘riqma (

) bilan tegishli siljish deformatsiyasi () 
orasidagi bog‘liqlik 




G
; 

- Puasson koeffitsiyenti, 
d
l
l
d





/

ularning bir-biri bilan bog‘lanishi 
)
1
(
2
/



E
G
. 
Hajmiy qisilishda bosim Р

va hajmning nisbiy o‘zgarishi 
V
V
k
P
/




к – hajmiy qisilish moduli, 
)
2
1
(
3
/



E
k
; 
V

- hajm o‘zgarishi.
Yuzaga perpendikulyar ta’sir qiladigan zo‘riqma – normal va yuza bo‘ylab 
ta’sir qiladigan urunma (

) bo‘ladi. Tog‘ jinslarida kuchlanishlar boshqa maydon 
ta’siridan ham bo‘lishi mumkin: issiqlik zo‘riqmasi, qoldiq zo‘riqma va hokozolar. 
Tashqi kuchlar ta’sirida tog‘ jinslari deformatsiyalanadi – chiziqli o‘lchamlari, 
hajmi va ko‘rinishini o‘zgarmas chiziqli o‘lchamlarini nisbiy o‘zgarishi 
l
l /



. 
Siljish deformatsiyasi 



tg
bo‘ladi. Yuklamalarning ortishi deformatsiyani 
o‘sishiga olib keladi. Yemirilishga olib kelmaydigan deformatsiyalar elastik va 
plastik bo‘ladi. 
Ichki kuchlarning yuzadagi zichligi kuchlanish – zo‘riqish (напряжение) (

) 
deyiladi. U kuchdek vektor kattalik bo‘lib, 
dS
dF /


. Elementar yuza ga ta’sir 
ko‘rsatayotgan 
dF
kuch miqdoriga teng (birligi Pa). Kuch ta’siriga qarab zo‘riqish 
bir o‘qli, yuzaga ta’sir qiladigan va hajmiy bo‘ladi.
Turli kon jinslarini parchalanuvchanliklari bo‘yicha taqqoslash uchun prof. 
M.M.Protodyakonov tomonidan kon jinslarining nisbiy mustahkamligi ko‘rsatgichi – 
mustahkamlik koeffitsiyenti (f) taklif qilingan. Ya’ni kon jinslarining buzilishga 
chidamlilik xususiyati mustahkamlik koeffitsiyenti (f) bilan belgilanadi. Koeffitsiyent 
birligi uchun gilning mustahkamlik koeffitsiyenti qabul qilingan bo‘lib ular 
parchalanishga nisbatan kompleks qarshiligi o‘rtacha 100 kg/sm
2
ga teng.
Uning birligi uchun tog‘ jinsini 100 kgk/sm2 (yoki 10 MPA) kuch bilan 
siqilgandagi qiymati 
100
n
f


(yoki 
10
n
f


) qabul qilingan. Shu sohada ilmiy 

---

40 
izlanishlar o‘tkazgan prof. M. M. Protodyakonov barcha kon jinslarini 10 ta 
kategoriyaga f = 20 (I kategoriya) dan to f = 0,3 (X kategoriya) gacha bo’ladi. f ning 
qiymatiga qarab kon jinslarining burg‘ulanuvchanligini, qaziluvchanligini, portlatish 
moddalari sarfi baholanadi.