Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Nazorat savollari 
1. Birikuvchanlik deb nimaga aytiladi? 
2. Tog‘ jinslarining taranglik xususiyatlarini ayting? 
3. Siqiluvchanlik deb nimaga aytiladi? 
4. Tog‘ jinsining g‘ovakligi deb nimaga aytiladi? 
5. Tog‘ jinslarining turg‘unligi deb nimaga aytiladi? 
 
 
 
 
 
 
 

---

50 
2.4-§. Tog‘ jinslari plastik va realogik xususiyatlari. Tog‘ jinslari 
mustahkamlik va akustik xususiyatlari 
Kon jinslari mustahkamlik nazariyasi. “Jins mustahkamligi” atamasi bo‘yicha, 
bunda buzilmagan holda turlicha tezligi va xarakterli tashqi kuchlarga qarshilik qila 
olish qobiliyati tushiniladi. Jinsning ichki bog‘lamlari buzilsa bu jins o‘z 
mustahkamligini yo‘qotadi va parchalanish vujudga keladi.
Kon jinsini kuchlanishda keskin parchalanishgacha kelgan holati jins 
mustahkamligi chegarasi deyiladi. Tashqi kuchlar yo‘nalishi va deformatsiyalanish 
xarakteriga qarab jinsning mustahkamlik chegarasini bir-, ikki-, uch- o‘qli (har 
tomonlama) siqish, cho‘zish, har xil burchaklar tomon siljishi, egish va boshqalar 
bo‘yicha ajratiladi. Jinsning mustahkamlilik chegarasi kattaligini buzish kuchini 
o‘rganilayotgan namunaning ko‘ndalang kesimi yuzasiga nisbatida olinadi. 
Mustahkamlik chegarasi kuchlanishi o‘lchami N/m2 yoki SI sistemasida Pa, 
sistemadan tashqarida – kg/sm
2
birligini оlаdi. Tog‘ jinslarining bir o‘qli siqish, 
cho‘zish, siljish, ezishga qarshiligi mexanik tavsifi bo‘lib, sodda kuchlanganligi 
holatidagi mustahkamligini ko‘rsatadi. 
16-rasm. Tog‘ jinslarining mustahkamlik xossalari 
Kon-texnologik yoki muhandislik qurilmalarida jinslar yo o‘sha muhitda yoki 
o‘rganilayotgan muhitning asosi bo‘ladi. Birinchi va ikkinchi holda ham tog‘ 
jinslaridagi kuchlanganlik holati yyetarlicha murakkab bo‘lib, mustaqilligi va 
deformatsiyalanish xarakterida ko‘rinadi. Kuchlanganlik holatining murakkabligi 

---

51 
massiv tubida yotgan har bir jins elementiga vertikal kuchlanish σ1 (jins qalinligi, 
qurilma og‘irligi) va tashqi kuchlar σ
2
vа σ
3
tа’siridа dеfоrmаtsiyalаngаn gоrizоntаl 
tashkil etuvchilar ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bundan ma’lumki ko‘rilayotgan 
element hajmi teng (har uch o‘q orqali kuchlanishlar teng) yoki teng bo‘lmagan 
kuchlanish holatida bo‘ladi.
Teng hajmli kuchlanish holati jins massivi tubida vujudga kelsa, teng 
bo‘lmagani esa alohida kesib olingan qismlarida uchraydi. Tabiatda kon jinslari 
murakkab kuchlangan holatda bo‘lib, unda kon jinsining mustahkamlik va 
deformatsiyalik xususiyatlarini o‘sha sharoitda o‘rganish lozim bo‘ladi. Bunday 
sinovlar qoyatosh va yarim qoyatosh jinslarni murakkab hajmli kuchlanish holatida 
ko‘p uchraydi. 
Kon jinslari xususiyatlarining turliligi bilan ajralib turadi, mexanik ta’sirga 
turlicha yondoshadilar va shuning uchun hozirgacha kon jinslarining universal 
mustahkamlik nazariyasi ishlab chiqilmagan. Kon jinslarini mustahkamligini asoslab 
baholash, murakkab kuchlanishlik holatdagi sharoitlarda o‘zini tutishini oldindan 
baholash va buzilishlar sababchisini aniqlash uchun turlicha mustahkamlik 
nazariyalaridan foydalaniladi. XV asrda materiallarni mustahkamlik xususiyatini 
o‘rganishni Leonardo da Vinchi boshlagan va XVI asrda Galiley davom ettirgan. 
Ular birinchi klassik mustahkamlik nazariyasini tuzishgan – eng katta kuchlanishlar 
nazariyasi, bunga ko‘ra materialni cho‘zish yoki siqishda buzilish holati eng katta
mo‘tadil kuchlanish σmax ma’lum bir σ0 qiymatga yyetganda hosil bo‘ladi 
σ
0
≤
σ
mах
Keyingi tajribalar shuni ko‘rsatadiki eng katta kuchlanishlar nazariyasi to‘liq 
emasdi. Jins ma’lum bir oshgan qiymatda kuchlanib siqishda buzilishi mumkin. Bu 
nazariya ko‘pgina hollarda materialning mustahkamligini qo‘pol baholab beradi. XIX 
asr o‘rtalarida eng katta deformiatsiyalanish nazariyasi keltirib chiqarilgan. Bu 
nazariyaga ko‘ra materialning buzilish holati qachonki eng katta nisbiy deformatsiya 
ε
mах
оddiy siqilishdаgi mа’lum bir qiymаt ε
0
gе tеng bo’lgаndа vujudgа kеlаdi. 
ε
0
≤
ε
mах

---

52 
ε
0
qiymаti tаjribаdа аniqlаnаdi. Ikkinchi mustаhkаmlik nаzаriyasi birinchi 
nаzаriyani kеngаytirib bеrаdi. U ХIХ аsr vа ХIХ аsrning birinchi chоrаgidа 
muхаndislik ishlаridа kеng qo‘llanilgan. Hozirgi kunda aniqlanishi bo‘yicha eng 
katta deformatsiya hamma kuchlanganlik holatidagi jins mustahkamligini 
aniqlashdagi yagona omil emasdir. U urinma va boshqa kuchlanishlarni buzilish 
jarayonida muhimligini hisobga olmaydi. Uchinchi mustahkamlik nazariyasi - eng 
katta urinma kuchlanishlar XVII asrda Kulon taraqqiy ettirgan bo‘lsa, XIX asrda 
olimlar uni mukammallashtirgan. Siqilish va cho‘zilishdagi buzilish holatlari eng 
katta urinma kuchlanish ma’lum bir qiymatga, ya’ni urinma kuchlanish va 
qo‘zg‘alish orqali buzilish yetganda
τ
0
≤
τ
mах
ga teng bo‘ladi. 
Tajriba tadqiqotlariga ko‘ra turli xildagi jinslar buzilishni aniqlashda uchinchi 
klassik mustahkamlik nazariyasi keng qo‘llaniladi. Qattiq jins asosiy xususiyatlari 
hamma qattiq jinslar kabi uning shaklining tarangligi ya’ni undagi molekulyar 
kuchlarning ilashishi va zarralar aro ishqalanishlar mavjudligi bilan aniqlanadi. 
Jinsning ishqalanishiga qarshiligi, ya’ni urinma kuchlanish ma’lum bir bosim 
diapazonida chiziqli bog‘liqlik ko‘rinishida bo‘lishi mumkin, 1773 y. Kulon orqali 
aniqlangan 
τ
chеgаrа
= σ
mo’t
tgφ + S 
bundа τ
chеgаrа 
- kuchlаnish kuchining chеgаrаsi, kg/sm
2
; σ
mo‘t
– sirpаnchiq yuzаdаgi, 
qo‘zg‘alishdagi mo‘tadil kuchlanish, kg/sm
2
; tgφ – ichki ishqаlаnish kоeffitsiеnti; φ – 
ichki ishqаlаnish burchаgi, grаd; S – ilаshish kuchi, kg/sm
2
. 
Bu tenglikni quyidagicha tushunish mumkin: agar chap tomon o‘ng tomondan 
kam bo‘lsa jins buzilmaydi. Tenglamaning fizik mohiyati shundaki, jins namunasiga 
bir o‘qli siqish kuchi R ta’sir etgan bo‘lsa, namuna uning ba’zi qiymatida mm΄ yuzasi 
bo‘yicha qo‘zg‘atuvchi τ tа’siridа buzilib, gоrizоntgа nisbаtаn Ө burchаk оstidа 
bo‘ladi. Urinmа kuchlаnishgа ilаshish kuchi S vа mo’tаdil σ
mo‘t
gа tеng, ichki 
ishqаlаnish kоeffitsiеnti tgφ gа ko‘paytirilgan silliq yuzаsi mm΄ dаgi ishqаlаnish 

---

53 
kuchi qаrshi tа’sir qilаdi; φ burchаk, mo‘tadil kuchlanish σ
mo’t
vа σ yig‘indisining 
o‘zaro natijasi bo‘lib, ichki ishqalanish burchagi deb ataladi. 
Urinma kuchlanish miqdori mm maydoni quyidagi holda
Ө = 
2
90


bo‘lganda oshganini ko‘ramiz. 
Ichki ishqalanish – qattiq jins ichki qismidagi turlicha jarayonlar, ya’ni 
deformatsiyalanishda mexanik energiya tarqalib issiqlik energiyasiga aylanishiga olib 
kelishidir. Qattiq jinslarda ichki ishqalanish natijasida erkin tarang to‘lqinlar so‘nadi. 
Bundan kelib chiqqan holda ichki ishqalanish - bir jismning alohida bo‘lgan 
qismlarini nisbiy qo‘zg‘alishda vujudga keladigan kuchdir. Ichki ishqalanish 
koeffitsiyenti tgφ – ishqalanish kuchining xuddi o‘sha jism ichidagi o‘zaro tutashib 
turadigan yuzalarning mo‘tadil bosim kattaligiga nisbatidir, φ – ichki ishqаlаnish 
burchаgi 
φ = аrstg