Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Tog‘ jinslarining issiqlik sig‘imi 
Minerallar va tog‘ jinslarning solishtirma issiqlik sig‘imi 0,4-2 kDj/kg
o
k bo‘lib, 
metallarning solishtirma issiqlik sig‘imidan katta bo‘ladi.  
Tog‘ jinslarining issiqlik va harorat o‘tkazuvchanligi. 
Minerallar va tog‘ jinslari yomon issiqlik o‘tkazuvchilar sanalib issiqlik 
o‘tkazuvchanligi 0,1-7 Vt/m
o
k. Yuqori issiqlik o‘tkazuvchanlikka ayrim minerallar 
masalan sfalerit (30-40 Vt/m
o
k). O‘ta katta ko‘rsatkich olmosda 200 Vt/m
o
k, kvars 
harancha yuqori 7

12 Vt/m
o
k gacha bo‘ladi.
 
22-rasm. Tog‘ jinslarining issiqlik va harorat o‘tkazuvchanligi 
 
Issiqlikdan kengayish. 
Minerallarning zichligi oshishi bilan issiqlikdan chiziqli kengayish koeffiyienti 
kamayadi. Bu kattalik tog‘ jinslarida 10
-61
dan 10
-4
K
-1
gacha o‘zgariladi. Yuqori 
ko‘rsatkich oltingugurtda bo‘lib, 8∙10
-6
K
-1
slyuda va kvarsda 1,3∙10
-5
K
-1
 , tosh tuzida 
esa 4∙10
-5
K
-1
bo‘ladi. Issiqlikdan hajm kengayish koeffitsienti asosan 


3

T
. 
Tog‘ jinslarida termik kuchlanishlar. 
Tog‘ jinslarida termik kuchlanishlar – agarda tog‘ jinsi bir tekisda qizdirilmasa 
yoki issiqlikdan kengayish koeffitsienti har xil bo‘lganda sodir bo‘ladi.

---

81 
Har bir tog‘ jinsiga erkin va bog‘langan zaryadlar mavjud. Tog‘ jinsining elektr 
maydoniga kiritilganda ularda bog‘langan zaryadlarni siljishi ro‘y beradi. Bu hodisa 
elektr qutblanishi hodisasi deyiladi.
Qutblanishni 4 turi mavjud bo‘lib: elektron, ion, dipol va miogratsion bo‘ladi.
5. 
Elektron qutblanish (R
el
) yadroga nisbatan elektron orbitalarning siljishi 
sababli bo‘ladi. 
n
Å
Ð
ý
ý
ýë




bu yerda: 
ý

- atomni qutblanishga moyillik 
ko‘rsatkichi, 
ý
Å
- elektron maydonining kuchlanganligi; 
n
- hajm birligidagi atomlar 
soni, 1/m
3
6. 
Ion qutblanish (R
i
) kristall panjaradagi ionlarning elektr maydoni ta’siri 
ostida siljishidan ro‘y berib, 
n
Å
Ð
ý
è
è




bu yerda: 
è

- ionning qutblanish 
ko‘rsatkichi. 
7. 
Dipol (orientatsiyalangan qutblanish) qutbli bog‘langan ionli tog‘ 
jinslarda uchraydi. Molekulada dipol momenti bo‘lib, umumiy moment nolga teng 
bo‘ladi. Agarda bunday tog‘ jinsini elektr maydoniga kiritsak tashqi maydon ta’sirida 
dipollar qutblanadi. 
8. 
Migratsion qutblanish (hajmiy) ko‘p fazali tog‘ jinslarida bo‘ladi. Ko‘p 
fazali tog‘ jinslarida har turlik elektr xususiyatlik zarrachalar bo‘ladi va 
g‘ovakliklarda elektrolitlar bo‘lib, elektr maydon ta’sirida qutblanadi. Tog‘ 
jinslarining umumiy qutblanishi barcha turdagi qutblanishlar yig‘indisiga teng. 
n
Å
Ð
ýî
ý
0


bu yerda: 
0

- o‘rtacha umumiy qutblanish ko‘rsatkichi.
Elektr maydonni ta’siri ostida tog‘ jinslarining qutblanishi natijasida 
deformatsiyalanish ro‘y beradi. Bu hodisa elektrostruksiya hodisasi deyiladi. Kvars 
mineraliga elektr maydoni ta’sirida kristallar deformatsiyalanadi yoki mexanik 
yuklamalar ta’sirida kvars minerali yuzalarida elektr zaryadlari hosil bo‘ladi. Bu 
hodisa pezoelektrik hodisasi deyiladi. Kristall qirralariga o‘zgaruvchan tok ta’sirida 
krisstal vibratsiyasini hosil qilish mumkin. Pezoeffekt 400 dan ko‘p minerallarda 
uchraydi. Qutblanish ko‘rsatkichi pezoelektriklarda mexanik zo‘riqmalarga to‘g‘ri 
proporsional bo‘lib, 


ï
Ð
bu yerda: 

- pezoelektrik moduldir. 

---

82