Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Tog‘ jinslarining granulometrik tarkibi va injenerlik-geologik axamiyati 
Tog‘ jinsini tashkil etuvchi kattaligi jihatdan bir —biriga yaqin bo‘lgan zarralar 

---

99 
yig‘indisiga fraktsiya deb ataladi va ular mm bilan ifodalanadi. Tog‘ jinsidan 
fraktsiyalarning protsent miqdori granulometrik tarkibi deyiladi. Zarralarning katta —
kichikligi bir necha o‘n va yuz sm dan to mm ning mingdan bir ulushigacha va undan 
xam kichik bo‘lishi mumkin. 
Tog‘ jinsining granulometrik tarkibini tugri baholash uchun tarkibidagi zarralarning 
katta —kichikligini aniqlash lozim. 
Tog‘ jinslarining qaysi turkumga kiritilishi, ularni tashkil etgan zarralarning katta —
kichikligiga qarab granulometrik analiz orqali belgilanadi. Katta va o‘rtacha donali 
jinslar g‘alvirlash analizi nomini olgan. Granulometrik analiz natijalari protsent xisobida 
ifodalanadi. 
Odatda injenerlik-geologik tekshirish ishlarida 7ta g‘alvir olinadi. Eng katta galvir 
teshikchalarining 
diametri 
10mm, 
eng 
pastdaginiki 
esa 
0,1mm 
ga 
teng. 
Binobarin,diametri 10mm dan katta jins donalari g‘alvirning eng yuqorigi qismida, 
0,1mm dan kichiklari galvirning pastki qismida yig‘iladi. 
G‘alvirlash analizi quyidagicha bajariladi: 
1. G‘alvirlar, rasmda ko‘rsatilgandek, bir —birining ustiga joylashtiriladi. 
2. Analiz uchun olingan namuna yaxshi quritiladi va tarozida tortiladi, so‘ngra eng 
yuqoridagi g‘alvirga solinadi. 
3. G‘alvirlar birgalikda tebratiladi. Bunda har bir g‘alvirda shu g‘alvir 
teshikchalaridan katta zarralar yig‘iladi. 
4. Har bir g‘alvirda qolgan zarralar texnik tarozida tortiladi. 
5. Har bir g‘alvirdagi zarralar fraktsiyasining miqdori kuyidagi formula orqali 
topiladi: 
A 
x q -------- * 100%, 
V 
bunda: A-g‘alvirda qolgan jinsning og‘irligi (gramm), V-analiz uchun oligan 
namunaning umumiy og‘irligi (gramm); 
G‘alvirlar yordamida asosan tarkibida gil va chang zarralari bo‘lmagan yoki juda oz 
bo‘lmagan qumlarning granulometrik tarkibi aniqlanadi. Agar qum tarkibida gil va 

---

100 
chang zarralari bulsa, u holda qum va undan kattaroq fraktsiyalar g‘alvirlar yordamida 
ajratiladi. Suv yordamida analiz qilishning har xil prinsplariga asoslaniladigan turli 
usullari bor. Bu usullar ichida eng ko‘p tarqalgani Robinzon usulidir. 
Robinzon usuli yordamida gil va chang zarralaridan tashkil topgan jinslarning 
granulometrik tarkibi aniqlanadi. Bu usul jins donachalarining turg‘un suvda cho‘kishiga 
asoslangan. 
Chayqatilgan donachalar o‘zinin kattaligiga qarab turli tezlikda cho‘kadi. Donachalar 
kancha katta bo‘lsa, cho‘kish tezligi shuncha tez bo‘ladi. Analiz uchun tayyorlangan jins 
quritish shkafida quritiladi, undan 20g.olinib, 100 yoki 200ml hajmli shisha kolbaga 
solinadi, ustidan toza suv quyiladi. So‘ng chayqatiladi va bir —biriga yopishgan 
zarralarni ajratish uchun elektr pletkasi ustiga qo‘yib bir soat davomida qaynatiladi. 
Kolbalarga bo‘tana sovigandan so‘ng teshikchalarning diametri 0,25mm va kichik 
g‘alvirdan o‘tkaziladi. Buning uchun tog‘aracha ustiga g‘arlvir qo‘yib, kolbadagi bo‘tana 
quyiladi. Kolba bir necha marta toza suv bilan yuvilib, g‘alvirga quyiladi. Galvirda 
qolgan zarrachalar maxsus idishga solinib quritiladi va texnik tarozida tortilib, og‘irligi 
aniqlanadi. Tog‘arachadagi bo‘tana bir litrli shisha bankaga solinadi va ustiga toza suv 
quyilib butananing hajmi bir litrga yetkaziladi. Hosil qilingan bo‘tani 1,3—1,5 litrli 
maxsus shisha silindrga solinadi va uchiga rezina shlang kiydirilgan shisha tayoqcha 
bilan chayqatiladi. Oradan ma'lum vaqt o‘tgandan so‘ng, hajmi 25ml maxsus pipitka 
bilan silindr ichidagi bo‘tana yuzidan 10sm chuqurlikda namuna olib, maxsus idishda 
quritiladi va uning nisbiy miqdori quyidagi formula orqali protsent hisobida aniqlanadi: 
a*V*C 
Xq --------- 
b*V1 
bunda: a - pipitkadan olinib, maxsus idishda bug‘latilib quritilgan
namunaning og‘irligi (gramm);
V - silindrdagi bo‘tananing umumiy hajmi (1000ml);
V1 - pipitkadagi bo‘tananing hajmi (25 ml), zarrachalarning umumiy miqdori 
(protsent), agar (0,25 mm dan) katta zarrachalar bo‘lmasa, Sq100%ga teng buladi;
b - analiz uchun olingan namunaning miqdori (gramm). 

---

101 
Cho‘kindi tog’ jinslarining tarkibiga asoslangan bir qancha klassifikatsiyasi mavjud. 
Ko‘pchilik foydalanadigan V.V.Oxotin (1940) tuzgan klassifikatsiyasidir. Bunda gilli 
cho‘kindi jinslar 14 xilga bo‘linadi: 
1. Gil —bunda gil zarralari 30% dan ortik, kum zarralari esa changga nisbatan 
kuprok. 
2. Og‘ir qumoq tuproq —gil 20—%, chang zarralari qum zarralaridan ko‘proq. 
3. O‘rtacha qumoq tuproq —gil 15—%, qum zarralari changga nisbatan ko‘proq. 
4. O‘rtacha changli qumoq tuproq —gil 15—%, chang zarralari qumnikiga nisbatan 
ko‘proq. 
5. Yengil qumoq tuproq —gil 10—%, qum zarralari changnikiga nisbatan ko‘proq. 
6. Changli qumoq tuproq —gil 10—%, chang zarralari qumnikiga nisbatan ko‘proq. 
7. Og‘ir qumloq tuproq —gil 6-%10, qumchangga nisbatan ko‘prok bo‘lib, asosan 
2—, 25mmli donachalardan iborat. 
8. Mayda donachali qumloq tuproq —gil 6—%, kum changga nisbatan ko‘proq, 
asosan 0,25—,005mm li donachalardan iborat. 
9. Changli og‘ir kumlok tuproq —gil 6—%, chang qumga nisbatan ko‘proq. 
10. Yengil qumloq tuproq —gil 3—%, qum changga nisbatan ko‘proq, asosan 2—, 
25mm li donachalardan iborat. 
11. Mayda donachali yengil qumloq tuproq —gil 3—%, qum changga nisbatan oz 
bo‘lib, asosan 0,25—,05mm li donachalardan iborat. 
12. Changli yengil qumloq tuproq —gil 3—%, chang zarrachalari qumnikiga 
nisbatan ko‘proq. 
13. Qum —gil 3%ga yaqin, qum asosiy qismini tashkil etib, 2—,25mm li 
donachalardan iborat. 
14. Mayda donachali qum —gil 3%, qum changga nisbatan ko‘p bo‘lib, asosan 
0,25—,05mm li donachalardan iborat. 
Tog‘ jinslarining granulometrik tarkibi deganda, ularni tashkil qilib turuvchi 
mineral zarrachalari katta-kichikligi tushuniladi. Ana shu zarralar katta-kichikligiga 
qarab ma’lum guruhdagi fraksiyalarga ajraladi (5-jadval). Har bir guruhdagi 

---

102 
fraksiyalar tog‘ jinslari hajmining u yoki bu qismini tashkil etadi. Shuning uchun 
injener-geologik amaliyotda tog’ jinslarini tashkil qilib turgan fraksiyalarni, ularning 
miqdorini aniqlash uchun qator usullar mavjud.
CHO‘KINDI TOG‘ JINSLARINI TASHKIL QILIB TURUVCHI 
FRAKSIYALARNING (ZARRALARNING) KLASSIFIKATSIYASI 
(V.D Lomtadzedan) 
5-jadval 
Fraksiyalar 
Fraksiyalarning 
o‘lchami, mm 
Fraksiyalar 
Fraksiyalarning 
o‘lchami, mm 
1. Silliqlangan va 
qirrali 
xarsangtoshlar. 
4. Qum zarralari: 
2-1 
katta 
> 800 
dag'al 
1-0,5 
oʻrtacha kattalikda 
800-400 
yirik 
0,5-0,25 
mayda 
400-200 
o'rtacha 
0,25-0,1 
2. Silliqlangan va 
qirrali shag allar: 
mayda 
0.1-0.05 
juda yirik 
200-100 
5 Chang zarralari: