Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

 
Nazorat savollari. 
1. Bog‘langan portlatilgan jinslar deb nimaga aytiladi? 
2. Katta bo‘lakli portlatilgan jinslar deb nimaga aytiladi? 
3. Mayda bo‘lakli portlatilgan jinslar deb nimaga aytiladi? 
4. Yumshatilgan yumshoq jinslar deb nimaga aytiladi?
5. Solishtirma yuza deb nimaga aytiladi?

---

118 
3.3-§. Yumshatilgan tog‘ jinslarining fiziko – texnik parametrlari. 
Yumshatilgan tog‘ jinslari alohida tuzilishga ega bo‘lganligi uchun qattiq 
jinslar bo‘laklaridan barcha fizik parametrlari keskin farq qiladi. Tog‘ jinslari 
yumshatilganligi uchun hajmiy og‘irlik ko‘rsatkichini qo‘llash mumkin bo‘lmaydi, 
uning o‘rniga to‘kma zichlik 
í

qo‘llaniladi. To‘kma zichlik yumshatilgan tog‘ 
jinsini hajm birligidagi massasi bo‘lib, 
p
í
V
m /


. To‘kma zichlik hajmiy og‘irlikdan 
doimo kichik bo‘lib, 
p
í
K
/



. Tabiiy qiyalik burchagi 
o

- faqat yumshatilgan 
jinslarga xos bo‘lib. Ularning erkin yuzasi bilan gorizontal tekislik orasidagi 
burchakka teng bo‘ladi. 
o

- burchagi yumshoq jinslarning go‘yoki ichki ishqalanish 
burchagi 

ning chegaraviy qiymatiga teng bo‘ladi. Ulardan yumshatilgan tog‘ 
jinslari uchun (Moor nazariyasi bo‘yicha) mustahkamlik pasportini tuzadigan bo‘lsak, 
koordinata boshidan chiqadigan too‘g‘ri chiziq shaklida bo‘ladi (bunda 
0

ð

ва 
С=0 bo‘ladi) va 



tg
Ñ


formuladan 



tg

bo‘ladi. Bundan 
o



bo‘lib, ichki 
ishqalanish burchagi tabiiy qiyalik burchagiga teng bo‘ladi. 
Tabiiy qiyalik burchagi ishqalanish koeffitsiyentiga bog‘liq bo‘lib, o‘z 
navbatida tog‘ jinslarining zarrachalarining ko‘rinishiga, g‘adir – budurligiga 
granulometrik tarkibiga, namlik darajasiga va zichligiga bog‘liqdir. Qumlarning 
tabiiy qiyalik burchagi 19-37
о
, oquvchan botqoq tuprog‘i suvlik lyoss 3-5
о
ni tashkil 
qiladi. Yumshatilgan tog‘ jinslarining o‘rtacha tabiiy qiyalik burchagi quruq jinslar 
uchun 32-45
о
, nam jinslar uchun 25-40
о
va suvga to‘yingan jinslar uchun 10-25
о
ni 
tashkil etadi. 
Yumshatilgan tog‘ jinslarni siljishga bo‘lgan qarshiligi nihoyatda kam 
bo‘lganligi uchun, ularda asosan bo‘ylama to‘lqinlar tarqaladi va ushbu to‘lqinlarning 
tarqalish tezligi kam bo‘lib, havodagi to‘lqin tezligiga yaqin keladi (330 m/s). 
Yumshatilgan jinslarda asosan mayda dispers jinslarda plastik va reologik 
xususiyatlar yaqqol namoyon bo‘ladi. Yumshoq jinslarning zichlashishi boshlang‘ich 
hajmining bir necha 10% gacha borishi mumkin va bu kompression egri chiziqlar 

---

119 
bilan tavsiflanadi. Yumshatilgan tog‘ jinslari va tuproqlar namlik ta’sirida asboblar va 
uskunalar yuzasiga yopishish xususiyati bo‘lib, ularning yopishqoqligi deyiladi 
(lipkost). Yuqori darajadagi maydalangan (dispers) jinslarda agrigatsiya (yopishish, 
bo‘laklar hosil bo‘lish) hodisasi kuzatiladi. Yanchilgan jinslar zarrachalarining 
o‘lchamlari 0,15 mkm dan kichik bo‘lganda agrigatsiya hodisasi kuchayadi. Yumshoq 
tog‘ jinslarning zichlashishi issiqlik o‘tkazish koeffitsiyenti oshishiga olib keladi. 
Ayniqsa yumshatilgan jinslarda namlik ta’sirida issiqlik uzatish, konvetsiya, suyuqlik 
o‘tkazish ta’sirida kuchayadi. Elektr o‘tkazuvchanlik yumshatilgan jinslarning quruq 
holatida ularning kontaktlarining o‘tkazishiga zarrachalarning kattaligiga bog‘liq 
bo‘ladi.
Yumshoq jinslar massivlarda ko‘pincha qattiq jinslar bilan birgalikda turli 
nisbatda uchraydi va bu masivlar turlicha aralash massivlar deyiladi. Aralash jinslar 
massivida tog‘ jinslari zich yumshoq yoki sochiluvchan bo‘lib, qattiq jinslar 
gravitatsion katta bo‘laklar (valunlar) konglomerat, ohaktosh tomirlari va linzalari 
shaklida bo‘lib, asosiy tog‘ jinslari bilan aralash – quralash joylashgan bo‘lishi 
mumkin. Bunday hollarda massiv yumshoq qismi hal qiluvchi rolni o‘ynaydi.
Ko‘pincha yumshatilgan va yemirilgan jinslar turli yuklamalarni qabul qiluvchi 
element shaklida ishlatiladi. Masalan, og‘darmalar hosil qilishda yumshatilgan jinslar 
o‘zidan yuqoridagi qatlamlar yuklamalarini va shuningda ularning yuzasida 
ishlatilayotgan ekskvatorlar, transport vositalarini, buldozerlar, skreperlar va boshqa 
texnikalarni ko‘tarib turish kerak. Klassik tushuncha bo‘yicha qattiq jinslar 
yemirilgandan so‘ng tashqi yuklamalar qarshilikni yo‘qotadi. Tajribalar bunday 
emasligini ko‘rsatadi. Yemirilgandan so‘ng tog‘ jinslari ma’lum bir qoldiq 
mustahkamlikka 
îñò

ega bo‘ladi. 
ñæ
îñò



/
*

nisbat tog‘ jinslarining yuklamalrini 
ko‘tarish darajasining tavsiflaydi.