Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Massivlardagi alohida hodisalar. 
Ko‘mir qatlamlarini qazib olishda kon massivlari qatlamlari o‘zini bo‘lakcha 
holda tutadi. Ushbu holatlar bilan bog‘liq hodisalarga qatlamlarning gachanligi, 
gazga mo‘lligi, o‘z-o‘zidan yonib ketishi va otilib ketishligi xavfliligi va boshqalar. 
Tog‘ jinslarining gazchanligi tog‘jinslarining tabiiy sharoitda massa birligiga 
to‘g‘ri keladigan erkin yoki sorbsiyalangan gaz miqdoriga aytiladi.
Ko‘mirdan ajralib chiqadigan qazib olingan ko‘mir massasi birligiga to‘g‘ri 
keladigan gaz miqdoriga ko‘mirning gazga mo‘lligi deyiladi. 
O‘z – o‘zidan yonib ketish – ko‘mirlarning o‘z – o‘zidan yonishini 
tavsiflaydigan parametri bo‘lib, oksidlanish reaksiyasi tezligi va o‘z – o‘zidan 
yonishning kiretik harorati bilan aniqlanadi. 
Otilib ketishga xavfliligi  - ko‘mir qatlamlarida behosdan ko‘mir va gazlarning 
otishini aniqlaydigan parametr hisoblanadi. 
Kon zarbasi – kon massivining chegaraviy zo‘riqmalar holatida portlashiga 
o‘xshash mo‘rt yemirilib massivdan ko‘p miqdorda maydalangan va yanchilgan tog‘ 
jinslarning otilib chiqishiga aytiladi. 

---

112 
Otilish (strelyaniya) – kon zarbasining kuchsiz ko‘rinishi bo‘lib, 0,1 dan 10 kg 
tog‘ jinslarning otilishiga aytiladi. 
Maydalangan tog‘ jinslari tabiiy maydalangan va kon ishlari jarayonida 
maydalangan jinslarga bo‘linadi. Tabiiy maydalangan jinslarga qum sheben va 
graviylar kiradi. Maydalangan (yemirilgan) tog‘ jinslari maydalangan darajasiga 
qarab quyidagi texnologik turlarga bo‘linadi: 
1. Bog‘langan portlatilgan jinslar bu holatda tog‘ jinslari bog‘langanligi to‘liq 
buzilmaydi. Massivning darzliklari ortadi, bo‘laklar orasidagi bog‘liqlik kuchlari 
ancha yuqori bo‘ladi. Bo‘laklarning o‘rtacha kattaligi 1 m bo‘lib, ayrim bo‘laklar 
1,5 m bo‘ladi. 
2. Katta bo‘lakli portlatilgan jinslar ushbu jinslar katta bo‘lakli bo‘lib, ular 
porlatilgan massada qislgan holda bo‘ladi. Eng katta bo‘laklari 1-1,5 m bo‘ladi. 
3. Mayda bo‘lakli portlatilgan jinslar bo‘laklar orasidagi ko‘p bo‘shliq bo‘lib, 
ayrim bo‘laklari portlatilgan massada qisilgan bo‘ladi. Katta bo‘laklarining 
o‘lchamlari 0,6-0,7 bo‘ladi. 
4. Maydalangan jinslar mayda bo‘lakli portlatilib va boshqa usullarda 
maydalangan jinslar. Bo‘laklar kattaligi 0,2 m dan kam, bunday kattalikda faqat 
foydali qazilmalar maydalanadi.
5. Juda maydalangan jinslar bo‘laklar kattaligi 0,1 m dan kichik bo‘lib, maydalash 
va elash yordamida foydali qazilmalar olinadi.
Yumshatilgan yumshoq jinslar tabiiy bog‘lanishni yoo‘qotgan jinslar. 
 
Bo‘laklarning o‘rtacha diametri 
ô
d
kon massasini o‘rtacha kattaligini 
tavsiflaydi. Ayrim hollarda bo‘laklar o‘rtacha kattaligiga teskari bo‘lgan ko‘rsatkich 
disperslik qo‘llaniladi.
Alohida bo‘laklar sinfini (massa hajm yoki bo‘laklar soni bo‘yicha) umumiy 
massasiga hajmiga yoki soniga nisbati % hisobida granulometrik tarkib deyiladi. 

---

113 
Bir erkin yuza bo‘lganda portlatilganda 
2
,
1
05
,
1


ð
Ê
va 6 ta erkin yuza 
bo‘lganda 
ð
Ê
=2 va undan yuqori bo‘ladi.
Portlovchi moddaning solishtirma sarfi ortishi bilan yumshatilish koeffitsiyenti 
ortadi.