Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

 
Nazorat savollari. 
1. Tabiiy qiyalik burchagi deb nimaga aytiladi? 
2. Elektr o‘tkazuvchanlik deb nimaga aytiladi? 
3. Yumshoq jinslarning zichlashishi nima bilan tavsiflanadi? 

---

120 
3.3-§. Muzlatilgan tog‘ jinslari. Muzlashga mustahkamlik. 
Muzlatilgan jinslarning yumshatilishi. 
0
о
dan past haroratlar yumshoq va nam jinslarni muzlashishiga olib keladi. 
Bunda yumshatilgan tog‘ jinslari muz teksturali qattiq tog‘ jinslariga aylanadi. 
Muzlatilgan jinslar uzoq muddatli past haroratli havo ta’sirida hosil bo‘ladi. 
Muzlatilgan jinslar paydo bo‘lish vaqtiga qarab, sezonda muzlatilgan va ko‘p yillik 
muzlatilgan jinslarga bo‘linadi. 
Tog‘ jinslarning namligini ortishi va haroratining pasayishiga qarab, ularning 
qisilishga bo‘lgan mustahkamlik chegarasi ortadi. Yumshoq tog‘ jinslari 
muzlatilganda elastiklik xususiyatlari o‘zgaradi. Yung moduli va elastik 
to‘lqinlarning tarqalish tezligi sovuq haroratga o‘tganda sakrash bilan o‘sadi. 
Ularning elektr va issiqlik xususiyatlari ham o‘zgaradi. Bu hodisa muzning suvning 
xususiyatlaridan farqi bilan izohlanadi. Muzning elektr qarshiligi suvnikidan 3 
barobar yuqori, shuning uchun nam qumning elektr qarshiligi harorati +0,5
о
С dan -
0,5
о
С ga o‘zgarganda 10 martadan ziyotroq ortadi.
Muzlatilgan jinslarning dielektrik kirituvchanligi harorat pasayishi bilan 
pasayadi. Muzlatilgan jinslarda elektromagnit to‘lqinlarning kirish chuqurligi ortadi. 
Issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti muzlatilgan jinslarda taxminan 4 marta 
ortadi. Solishtirma issiqlik sig‘imi kamayadi.
Tog‘ jinslarining muzlashga mustahkamligi. 
Tog‘ jinslarini qayta – qayta muzlab erishi ularning yemirilishiga olib keladi. 
Bu tog‘ jinslarining muzlashdan yemirilishi bo‘lib, tog‘ jinslarining yoriqlarida 
suvning muzlashishidan hosil bo‘ladigan zo‘riqmalar bilan izohlanadi. Yopiq joyda -
22
о
С haroratgacha muzlatilgan suv beradigan bosim 220 MPa ga teng. 
Tog‘ jinslarining muzlashga mustahkamligi ularning siklik muzlash va 
erishdagi qarshiligi tushuniladi. Muzlashga mustahkamlik koeffitsiyenti К
м.ст
bilan 
baholanib, 25 с muzlatilib eritilgandagi mustahkamlik chegarasini suvga to‘yingan 
tog‘ jinsini plyus haroratdagi mustahkamlik chegarasiga nisbati bilan aniqlanadi. 
ñæ
ñæ
ñò
ì
Ê


/
)
25
(
.

. Agarda 
75
,
0
.

ñò
ì
Ê
bo‘lsa, namuna muzlashga mustahkam 

---

121 
hisoblanadi. Masalan, granodioratning koeffitsiyenti К
м.ст
=0,86 bo‘lib, oxaktoshniki 
0,82 dan 0,47 gacha bo‘ladi. Ko‘pincha muzlashga chidamlilik yemirilishgacha 
bo‘lgan muzlash va erish sikllari soni bilan baholanadi. Karbonat jinslari 100-200 
sikl, qumtosh porferlari 400 sikl, graviy 15-300 smklgacha chidaydi. Muzlashga 
chidamlilik karyer bortlarining va pog‘analarining chidamliligini belgilaydi.