Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Nazorat savollari. 
1. Kon zarbasi deb nimaga aytiladi? 
2. Otilish deb nimaga aytiladi? 
3. Otilib ketishga xavfliligi deb nimaga aytiladi? 
4. O‘z – o‘zidan yonib ketish deb nimaga aytiladi? 
5. Tog‘ jinslarining gazchanligi deb nimaga aytiladi? 
6. Massivning kon – texnologik parametrlari deb nimaga aytiladi? 

---

114 
3.2-§. Maydalangan tog‘ jinslarining tuzilishi, tarkibi va holatlari. 
Maydalangan tog‘ jinslari tabiiy maydalangan va kon ishlari jarayonida 
maydalangan jinslarga bo‘linadi. Tabiiy maydalangan jinslarga qum sheben va 
graviylar kiradi. Maydalangan (yemirilgan) tog‘ jinslari maydalangan darajasiga 
qarab quyidagi texnologik turlarga bo‘linadi: 
1. Bog‘langan portlatilgan jinslar bu holatda tog‘ jinslari bog‘langanligi to‘liq 
buzilmaydi. Massivning darzliklari ortadi, bo‘laklar orasidagi bog‘liqlik 
kuchlari ancha yuqori bo‘ladi. Bo‘laklarning o‘rtacha kattaligi 1 m bo‘lib, 
ayrim bo‘laklar 1,5 m bo‘ladi. 
2. Katta bo‘lakli portlatilgan jinslar ushbu jinslar katta bo‘lakli bo‘lib, ular 
porlatilgan massada qislgan holda bo‘ladi. Eng katta bo‘laklari 1-1,5 m 
bo‘ladi. 
3. Mayda bo‘lakli portlatilgan jinslar bo‘laklar orasidagi ko‘p bo‘shliq bo‘lib, 
ayrim bo‘laklari portlatilgan massada qisilgan bo‘ladi. Katta bo‘laklarining 
o‘lchamlari 0,6-0,7 bo‘ladi. 
4. Maydalangan jinslar mayda bo‘lakli portlatilib va boshqa usullarda 
maydalangan jinslar. Bo‘laklar kattaligi 0,2 m dan kam, bunday kattalikda faqat 
foydali qazilmalar maydalanadi.
5. Juda maydalangan jinslar bo‘laklar kattaligi 0,1 m dan kichik bo‘lib, maydalash 
va elash yordamida foydali qazilmalar olinadi.
6. Yumshatilgan yumshoq jinslar tabiiy bog‘lanishni yoo‘qotgan jinslar. Ushbu 
jinslar doimiy ishqalanish va ilashishga ega bo‘lmaydi. Yumshoq va 
maydalangan jinslar alohida tuzilish tavsifiga ega bo‘lib, ularga: 
1) disperslik parametrlari: bo‘laklarning o‘rtacha diametri, granullometrik tarkib 
solishtirma yuza va boshqalar; 
2) bo‘laklarning shakli tavsifi: bo‘laklarning chiziqli o‘lchamlari nisbati burchaklari; 
3) joylashish parametrlari: ularning asosiysi yumshatilish koeffitsiyenti.

---

115 
Bo‘laklarning o‘rtacha diametri 
ô
d
kon massasini o‘rtacha kattaligini 
tavsiflaydi. Ayrim hollarda bo‘laklar o‘rtacha kattaligiga teskari bo‘lgan ko‘rsatkich 
disperslik qo‘llaniladi.
Alohida bo‘laklar sinfini (massa hajm yoki bo‘laklar soni bo‘yicha) umumiy 
massasiga hajmiga yoki soniga nisbati % hisobida granulometrik tarkib deyiladi. 
Yumshatilgan jinslarni bir xil emasligini bo‘laklar kattaligi nisbatidan 
aniqlanib, bir xil emaslik koeffitsiyenti ishlatiladi.
10
60
.
d
d
Ê
ð
í

bunda 
60
d
va 
10
d
tog‘ jinslari umumiy massasidan 60 va 10 % tashkil 
qiladigan maksimal diametrlar. Granulometrik tarkib maydalangan jinslarning muhim 
ko‘rsatkichi bo‘lib, tog‘ jinslari bo‘laklarining erkin yuzasini belgilaydi. 
Maydalangan tog‘ jinslari bo‘laklarining umumiy yuzasini uning hajmiga nisbati 
ïîð
ïîâ
óä
V
S
S
/

solishtirma yuza deyiladi. 
Maydalangan tog‘ jinslarining hajmi granulometrik tarkib, bo‘laklarning 
joylashishiga va shakliga bog‘liq bo‘ladi. Umumiy g‘ovaklikdan tashqari bo‘laklar 
orasida orasida ham bo‘shliqlar bo‘ladi. Shuning uchun maydalangan tog‘ jinsining 
hajmi massivdagiga nisbatan doim o yuqori bo‘ladi. Maydalangan jinslar hajmi 
massivdagi hajmga nisbati 
ì
ð
ð
V
V
Ê
/

yumshatilish koeffitsiyenti deyiladi. 
Yumshatilish koeffitsiyenti portlatilish parametrlari va sharoitiga portlovchi 
moddaning nisbiy sarfiga bog‘liq bo‘ladi.
Bir erkin yuza bo‘lganda portlatilganda va 6 ta erkin yuza bo‘lganda 
ð
Ê
=2 va 
undan yuqori bo‘ladi.
Portlovchi moddaning solishtirma sarfi ortishi bilan yumshatilish koeffitsiyenti 
ortadi.
Yumshatilgan tog‘ jinslari texnologik turlari yumshatilish koeffitsiyenti 
bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi. Bog‘langan portlatilgan jinslarda 
ð
Ê
=1,03-1,1 
katta bo‘ladi. Portlatilgan jinslarda 
ð
Ê
=1,2-1,3, mayda bo‘lakli portlatilgan jinslarda 
ð
Ê
=1,4-1,65, maydalngan jinslarda 
ð
Ê
=1,6-1,85 bo‘ladi. Maydalangan yumshoq 
jinslarda yumshatilish koeffitsiyenti 
ð
Ê
=1,15-1,30 bo‘ladi. Yumshatilgan jinslarni 

---

116 
idishga joylashtirishda 
cp
d
l /
asosiy rol o‘ynaydi. 
cp
d
l /
nisbat ortganda yumshatilish 
koeffitsiyenti juda kamayib ketadi. 
Yumshatilgan tog‘ jinslari alohida tuzilishga ega bo‘lganligi uchun qattiq 
jinslar bo‘laklaridan barcha fizik parametrlari keskin farq qiladi. Tog‘ jinslari 
yumshatilganligi uchun hajmiy og‘irlik ko‘rsatkichini qo‘llash mumkin bo‘lmaydi, 
uning o‘rniga to‘kma zichlik 
í

qo‘llaniladi. To‘kma zichlik yumshatilgan tog‘ 
jinsini hajm birligidagi massasi bo‘lib, 
p
í
V
m /


. To‘kma zichlik hajmiy og‘irlikdan 
doimo kichik bo‘lib, 
p
í
K
/



. Tabiiy qiyalik burchagi 
o

- faqat yumshatilgan 
jinslarga xos bo‘lib. Ularning erkin yuzasi bilan gorizontal tekislik orasidagi 
burchakka teng bo‘ladi. 
o

- burchagi yumshoq jinslarning go‘yoki ichki ishqalanish 
burchagi 

ning chegaraviy qiymatiga teng bo‘ladi. Ulardan yumshatilgan tog‘ 
jinslari uchun (Moor nazariyasi bo‘yicha) mustahkamlik pasportini tuzadigan bo‘lsak, 
koordinata boshidan chiqadigan too‘g‘ri chiziq shaklida bo‘ladi (bunda 
0

ð

ва 
С=0 bo‘ladi) va 



tg
Ñ


formuladan 



tg

bo‘ladi. Bundan 
o



bo‘lib, ichki 
ishqalanish burchagi tabiiy qiyalik burchagiga teng bo‘ladi. 
Tabiiy qiyalik burchagi ishqalanish koeffitsiyentiga bog‘liq bo‘lib, o‘z 
navbatida tog‘ jinslarining zarrachalarining ko‘rinishiga, g‘adir – budurligiga 
granulometrik tarkibiga, namlik darajasiga va zichligiga bog‘liqdir. Qumlarning 
tabiiy qiyalik burchagi 19-37
о
, oquvchan botqoq tuprog‘i suvlik lyoss 3-5
о
ni tashkil 
qiladi. Yumshatilgan tog‘ jinslarining o‘rtacha tabiiy qiyalik burchagi quruq jinslar 
uchun 32-45
о
, nam jinslar uchun 25-40
о
va suvga to‘yingan jinslar uchun 10-25o ni 
tashkil etadi. 
Yumshatilgan tog‘ jinslarni siljishga bo‘lgan qarshiligi nihoyatda kam 
bo‘lganligi uchun, ularda asosan bo‘ylama to‘lqinlar tarqaladi va ushbu to‘lqinlarning 
tarqalish tezligi kam bo‘lib, havodagi to‘lqin tezligiga yaqin keladi (330 m/s). 
Yumshatilgan jinslarda asosan mayda dispers jinslarda plastik va reologik 
xususiyatlar yaqqol namoyon bo‘ladi. Yumshoq jinslarning zichlashishi boshlang‘ich 
hajmining bir necha 10% gacha borishi mumkin va bu kompression egri chiziqlar 
bilan tavsiflanadi. Yumshatilgan tog‘ jinslari va tuproqlar namlik ta’sirida asboblar va 

---

117 
uskunalar yuzasiga yopishish xususiyati bo‘lib, ularning yopishqoqligi deyiladi 
(lipkost). Yuqori darajadagi maydalangan (dispers) jinslarda agrigatsiya (yopishish, 
bo‘laklar hosil bo‘lish) hodisasi kuzatiladi. Yanchilgan jinslar zarrachalarining 
o‘lchamlari 0,15 mkm dan kichik bo‘lganda agrigatsiya hodisasi kuchayadi. Yumshoq 
tog‘ jinslarning zichlashishi issiqlik o‘tkazish koeffitsiyenti oshishiga olib keladi.