Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Nazorat savollari. 
1. Tog‘ jinslarining elektr xususiyatlarini ayting? 
2. Tog‘ jinslarining elektr o‘tkazuvchanlik deb nimaga aytiladi 
3. Dielektrik kirituvchanlik deb nimaga aytiladi? 
4. piroelektrik effekt deb nimaga aytiladi? 
5. Dielektrik kirituvchanlik deb nimaga aytiladi? 

---

86 
2.9-§. Tog‘ jinslarining magnit va radiatsion xususiyatlari. 
Yer qobig‘ini tashkil etuvchi tog‘ jinslari o‘zining petrofizik tarkibi, tuzilishi, 
paydo bo‘lgan fizik-kimyoviy sharoitiga qarab turli magnit xossalariga ega. 
Barcha moddalar magnit xossalariga ko‘ra diamagnit (X<0 - magnit 
sezuvchanlik), paramagnit (X>0) va ferromagnit (X>>>0) ga bo‘linadi. Togʻ 
jinslarining magnit xossalari magnit sezuvchanlik va qoldiq magnitlanish J
r
bilan 
baholanadi. 
Magnitlanish va magnitlanish maydoni o‘rtasidagi munosabatlar magnitlanish 
egri chizi‘i bilan tasvirlangan. Diamagnet va paramagnet uchun bu egri chiziqlar 
to‘g‘ri chiziqlar shakliga ega (23-rasm). Ferromagnit moddaning magnitlanish egri 
chizig‘i shaklga ega (24-rasm). 
23-rasm. 
24-rasm 
OA - dastlabki magnitlanish egri chizig‘i 
Н
с
- majburlash kuchi 
J
r
- qoldiq magnitlanish 
J
s
- to‘yingan magnitlanish 
Kulon qonuniga asosan ikki magnit massasi m
M1
va m
M2
va oralaridagi masofa 
r bo‘lganda ta’sir kuchi:

---

87 
2
2
1
r
m
m
F
a
M
M
M





bu yerda: 
a

- muxitning tavsifi bo‘lib, absolyut magnit kirituvchanlik deyiladi, 
(Gn/m). Vakuumda 
ì
Ãí
a
/
,
10
4
7
0







bu o‘zgarmas son magnit doimiysi 
deyiladi. 
0


a
= 

nisbat esa nisbiy magnit kirituvchanlik deyiladi. Magnit induksiyasi 
(V) va magnit maydoni kuchlanganligi (N) orasida quyidagi bog‘liqlik bor 
Í
Â
a



. 
Magnit maydoniga tog‘ jinsini kiritganimizda magnit maydoni induksiyasining 
o‘zgarishi, tog‘ jinsida tashqi maydon ta’sirida elementar magnit momentlari 
o‘zgarishi ta’sirida magnit moment M hosil bo‘ladi. Tog‘ jinslarining 
magnitlanganligi ma’lum bir hajmdagi magnit momentlarining chegaraviy 
yig‘indisini shu hajmiga nisbatiga aytiladi.












n
i
V
V
mi
I
1
0
lim
Magnitlanganlik magnit induksiyasining vakumdagiga nisbatan ortishidan ham 
aniqlanadi:
)
1
(
0
0








H
H
H
I
a



1

- Hajmiy magnit qabul qiluvchanlik koeffitsienti 

/

nisbat 
solishtirma magnit qabul qiluvchanlik deyiladi. Tog‘ jinslarining magnitlanganligi 
magnit momentlari yig‘indisidan ularning elektronlari, atomlari va domenlari 
tayasirida bo‘ladi. Agarda barcha elektronlar, atomlar magnit momentlari bir-birini 
kompensatsiya qilsa tog‘ jinsi magnitlanmagan bo‘ladi, bunday tog‘ jinslari 
diamagnitlar deyiladi.

---

88 
25-rasm. Yerning magnitlanishi 
Tog‘ jinslarining atomlari magnit momentlariga ega bo‘lib tashqi magnit 
maydoni bo‘lmaganda magnitlanmagan bo‘lsa, bunday jinslar paramagnitlar 
deyiladi. Ayrim tog‘ jinslarning ma’lum hajmlari (domenlari) magnit maydoni yo‘q 
paytida ham magnit momentlariga ega bo‘ladi. Bunday jinslar ferromagnit deyiladi. 
O‘zgaruvchan magnit maydonida magnit energiyasi yo‘qotilib issiqlikka sarf bo‘ladi 
va qiyoslash uchun  magnit yo‘qotilish koeffitsienti ishlatiladi. Magnit yo‘qotilishlari 
gisterezis va uyurma toklarga sarf bo‘ladi. Ayrim ferromagnitlar magnitostriksion 
xususiyatlarga ega bo‘lib, magnitlanganda nisbiy uzayish va qisqarish ro‘y beradi.