Qattiq jismlar

QATTIQ JISMLARNING ERISHI VA SUBLIMATSIYASI
Modda qattiq holatdan suyuq holatga ham, suyuq holatni chetlab gazsimon holatga ham o`tishi mumkin. Qattiq jismlarning suyuq holatga o`tish jarayoni erish deb ataladi. Kristall jismlarning erishi izotermik jarayonda, ya`ni erish o`zgarmas temperaturada ro`y beradi. Erish paytida temperaturaning o`zgarmasligiga sabab, bu jarayonda unga berilayotgan issiqlikning barchasi kristall panjaraning buzilishiga sarflanadi.
Tashqi bosim ortganda erish temperaturasi ortadi. Uning ortishiga sabab shuki, tashqi bosim atomlarni o`zaro yaqinlashtiradi, shu sababli erishda atomlarni bir-biridan uzoqlashtirish, ya`ni kristallni buzish uchun yuqori bosimda kattaroq issiqlik harakati kerak bo`ladi. Bunga esa temperaturani orttirish yo`li bilan erishish mumkin.
Qattiq jismlarning bug`lanishi sublimasiya deb ataladi. Ko`p qattiq moddalar sezilarli darajada bug`ga aylanmaydi. Lekin, shunday kristall moddalar ham borki, ular sezilarli darajada bug`lanib turadi. Bunga misol qilib naftalin bilan kamforani ko`rsatish mumkin. Muz ham shunday xossaga ega. Shuning uchun sovuqda tashqariga ilib quyilgan ho`l kiyim-bosh avval muzlab, so`ng bir qancha vaqtdan keyin quriydi, demak muz bug`lanib ketadi. Sublimasiya yuz berishiga sabab shuki, vaqti - vaqti bilan ki-netik energiyasi tutinish kuchlarini yengishga yetarli bo`lgan atom yoki molekulalar jism sirtidan ajralib chiqib, atrofdagi gaz atmosferasiga ketib turadi.
Sublimasiya qonunlari suyuqliklarning bug`lanish qonunlariga o`xshash. Sublimasiya issiqligi erish issiqligi bilan bug` hosil qilish issiqliklarining yig`indisiga teng bo`ladi.
Qattiq jismning bug`lanuvchi zarralari qattiq jism sirtida bug` hosil qiladi. Ma`lum bosim va temperaturada bug` va qattiq jism muvozanatda bo`lishi mumkin. Qattiq jism bilan muvozanatda bo`lgan bug` ham to`yingan bug` deb ataladi. Suyuqliklardagi singari, qattiq jism ustidagi to`yingan bug`ning bosimi ham temperaturaga bog`liq bo`ladi va temperatura pasayishi bilan tez kamayadi.

Glosariy

Solids	Qattiq jism	Muvozanat xolati atrofida kichik tebranishlar qiladigan, shakli va atomlarining issiqlik harakati bilan xarakterlanuvchi moddaning agregat xolati
Coefficient of volume expansion	Xajmiy kengayish koeffitsienti	xajmning nisbiy o’zgarishining temperaturaning o’zgarishiga nisbati bilan aniqlanadigan (doimiy bosimda) kattalik
Coefficient of linear expansion	CHiziqiy kengayish koeffitsienti	uzunlikning e`tiborsiz o’zgarishini temperaturaga o’zgarishiga nisbati bilan aniqlanadi kattalik
Thermal stresses	Issiqlikdan kuchlanish	Uchlari mahkamlangan materialni kengaytirib ham, siqib ham bo’lmaganda uning temperaturasi o’zgarishi tufayli yuzaga keladigan kengayish yoki siqish kuchlanishi
Deformasion	Deformatsiya –	jism zarralari nisbiy joylashuvida o’zgarish xosil qiladigan qizdirish, sovutish, namlikning o’zgarishi va boshqa ta`sirlarostida tashqi kuchlar (mexanik kuchlanish) ta`sirida jism (yoki uning qismi) o’lchami va shaklining o’zgarishi.
Фmorphous solid	Amorf qattiq jismlar	Noregullyar, tartibsiz kristallanmagan qattiq holat
Сomponents	Komponent (kontsitent)	Individiual kimyoviy subtantsiya (element yoki qo’shimcha), qotishmaga qo’shiladi. Uglerodli po’latlar komponentlari Fe va C. Bronzada Cu va Sn.
Сrystal	Kristall	Kristall tartibli tuzilishga ega bir yoki necha xil atomlar tutgan birikma, fazoviy asosida yo’nalishlari regullyar joylashgan
Crystallization	Kristallanish	Kristallanish eritmalar sovutilishida amalga oshadi.
A defect crystal	Kristall nuqsoni	Kristall panjara tuzilishi nomukammal shakllanishi nuqson hisoblanadi.
A metal-forming	Metall silliqlash	Metallni shakllantirish operatsiyasi bo’lib, metall zarrachalari bilan sirtga ishlov beriladi.
Nanosize materials	Nanomateriallar	O’lchami nanodiapazonda bo’lgan va shu o’lchamga xos noyob va maxsus xossalarni namoyon qilidagan materiallar turidir