Qiruvchi samolyot

Urushdan keyingi rivojlanish[tahrir | manbasini tahrirlash]
1960-yillar Harbiy-havo kuchlari bilan havo kuchlari bilan ishlashga takomillashtirishi bilan ajralib turdi, ular tovushdan tez qiruvchi samolyotlar dunyosining asosiy aviatsiya kuchlari boʻlib, ular tartib va parvoz ogʻirligidagi barcha farqlarga qaramay, bir qator birlashtiruvchi xususiyatlarga ega edi. Ular tovush tezligidan ikki baravar yuqori tezlikka ega, shifti esa 18-20 km boʻlib, havo radar stantsiyalari va boshqariladigan havo-havo raketalari bilan jihozlangan. Bunday tasodif tasodifiy emas edi — texnologiyaning rivojlanishi xuddi shu yoʻnalishda davom etdi, chunki yadroviy bomba bilan bombardimonchi samolyotlar Temir pardaning har ikki tomonida xavfsizlikka jiddiy tahdid hisoblangan. Shunga koʻra, yangi qiruvchi samolyotlarga qoʻyiladigan talablar shakllantirildi, ularning asosiy vazifasi kunning istalgan vaqtida va har qanday ob-havo sharoitida yuqori tezlikda harakatlanmaydigan nishonlarni qoʻlga olish edi.
Natijada, AQSh, SSSR va Gʻarbiy Yevropada bir qator samolyotlar paydo boʻldi, ular keyinchalik joylashuv xususiyatlari va parvoz koʻrsatkichlari kombinatsiyasi boʻyicha ikkinchi avlod qiruvchi samolyotlari sifatida tasniflandi. Qiruvchi samolyotlarning doimiy ravishda oshib borayotgan narxi samolyotlarning funktsiyalarini kengaytirish bilan birga parkning mutlaq hajmini kamaytirish zarurligini taʼkidladi. Bundan tashqari, havo urushini oʻtkazish taktikasi bizning koʻz oʻngimizda oʻzgarib bordi — zenit-raketa tizimlarining keng rivojlanishi baland togʻli bombardimonchilarning ommaviy bostirib kirishi haqidagi doktrinaning yoʻqolishiga olib keldi. Zarba operatsiyalarida asosiy eʼtibor yadro quroliga ega boʻlgan, baland balandliklarda havo hujumi qurollaridan mudofaa chizigʻini engib oʻtishga qodir boʻlgan taktik samolyotlarga tobora koʻproq oʻtkazilmoqda.
Ularga qarshi turish uchun uchinchi avlod qiruvchi samolyotlari moʻljallangan edi — MiG-23, Mirage F-1, J-37 Viggen. Ushbu mashinalarning chiqarilishi MiG-21 va F-4 ning takomillashtirilgan versiyalari bilan birga 1970-yillarning boshlariga rejalashtirilgan edi. Shu bilan birga, okeanning har ikki qirgʻogʻida toʻrtinchi avlod qiruvchi samolyotlarini — kelgusi oʻn yillikda Harbiy havo kuchlarining asosini tashkil etuvchi istiqbolli jangovar transport vositasini yaratish boʻyicha dizayn tadqiqotlari boshlandi.

F-4 Phantom II
Qoʻshma Shtatlar birinchi boʻlib bu muammoni hal qilishni boshladi, u erda 1965-yilda F-4C Phantom taktik qiruvchi samolyotining vorisi yaratish haqida savol tugʻilgan edi. 1966-yil mart oyida FX (Fighter Experimental) dasturi ishga tushirildi. Samolyotni belgilangan talablarga muvofiq loyihalash 1969-yilda, samolyot F-15 „Eagle“ belgisini olgan paytda boshlangan (inglizcha: Eagle). 1969-yil 23-dekabrda dizayn tanlovida gʻolib chiqqan Makdonnel Duglas eksperimental samolyot qurish boʻyicha shartnoma oldi va 1974-yilda ilk bor F-15A Eagle va Sparky TF-15A (F-15B) ishlab chiqarildi. Keyinchalik qiruvchi samolyotlar paydo boʻldi.
1969-yilda Sovet qiruvchilarining toʻrtinchi avlodi, jumladan Su-27, MiG-29, MiG-31 va ularning modifikatsiyalari ishlab chiqila boshlandi.
Dunyodagi birinchi beshinchi avlod qiruvchi F-22 Raptor 1986—2001-yillarda ishlab chiqilgan va 2003-yil boshida AQSh Harbiy-havo kuchlarida xizmatga kirgan edi.
Rossiyaning beshinchi avlod koʻp funksiyali qiruvchi samolyotini ishlab chiqish Suxoy konstruktorlik byurosida 1990-yillarning oxiridan boshlab amalga oshirildi va yangi mashinaning parvoz sinovlari 2009-yil dekabr oyida Chemga aeroportida boshlandi. Oxirgi jangchining xususiyatlari oshkor etilmagan. Taxminlarga koʻra, samolyot yuqori aniqlikdagi qurollar bilan qurollangan va har qanday ob-havo sharoitida ham havoda, ham erdagi nishonlarga kechayu kunduz zarba bera oladi. OAV, shuningdek, PAK FA ning maksimal tezligi soatiga 2000 km, parvoz masofasi esa 5500 km ni tashkil etishi haqida xabar berdi. km. Qiruvchi yuqori manevr qobiliyati va optik, infraqizil va radar diapazonlarida yashirinligi bilan ajralib turardi.
T-50 va T-701 nomi bilan ham tanilgan Rossiyaning beshinchi avlod qiruvchi samolyoti 2010-yil 29-yanvarda birinchi sinov parvozini amalga oshirdi va taxminan 45 daqiqa davom etgan parvoz muvaffaqiyatli yakunlandi.
Istiqbolli oldingi aviatsiya majmuasi (PAK FA) 29-yanvar, juma kuni havoga koʻtarildi. Qayd etilishicha, samolyot qisqa parvozni amalga oshirib, uchish-qoʻnish yoʻlagidan ajralib chiqib, havoga koʻtarila boshlagan. Birinchi parvoz paytida PAK FAda qanday manyovrlar bajarilishi rejalashtirilgani aniqlanmagan edi.
Havo jangi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Jangchilarning evolyutsiyasi bilan havo jangi sezilarli oʻzgarishlarga duch keldi. Birinchi havo janglarida revolverlar dushman samolyotlari va uchuvchilarni yoʻq qilish uchun ishlatilgan. Havodagi bunday janglar joust turniriga oʻxshardi. Parashyut paydo boʻlishidan oldin, oxirgi chora pastdan sakrash edi, bu koʻpincha oʻlimga olib keldi. Havoda besh yoki undan ortiq gʻalaba qozongan uchuvchiga „ace“ deyiladi.
Tez orada revolverlar oʻz oʻrnini pulemyotlarga boʻshatib berishdi, ular qiruvchi oldidan maʼlum bir nuqtada, avval qanotlarida, keyin esa fyuzelajning old tomonida yigʻishdi. Dushmanni ishonchli tarzda magʻlub etish uchun manevrlar qilib, dushman samolyotining dumiga kirish kerak edi. Bunday jangovar murakkab, yuqori G akrobatik manyovrlarni bajaradigan uchuvchilar uchun jismonan talabchan edi. Uchuvchi nafaqat jismonan yaxshi rivojlangan, balki oʻz samolyotlarini va dushman samolyotlarini juda yaxshi bilishi kerak edi. Eng muhim xususiyatlar maksimal tezlik, koʻtarilish tezligi, manyovr qobiliyati edi. Havo gʻalabasini tasdiqlash uchun tetik bosilganda olingan kino kameralari ishlatilgan.
Zamonaviy jangchilarda havo jangida gʻalaba qozonish uchun endi dushman samolyotini toʻgʻridan-toʻgʻri koʻrish shart emas, uni havo radarlari va/yoki yordamchi yer tizimlari yordamida aniqlash kifoya edi. Uchuvchi maxsus anti-g kostyumi bilan himoyalangan va qiruvchi janglarida ancha yuqori g-kuchlarga bardosh bera olardi. Vektorli boshqaruv dvigatellari uchuvchiga havoda maksimal tezlikda eng murakkab manyovrlarni bajarishga imkon beradi, bu esa zamonaviy qiruvchi samolyotlarni boshqarishda kompyuterlarning yordamchi rolisiz mumkin emas ekanligini yana bir isbotidir.
Zamonaviy havo janglari uch turga boʻlinadi: hujum va mudofaa:

• 
  yaqin manevrli havo jangi (BVB)
  
• 
  oʻrta masofadagi havo jangi (SVB)
  
• 
  uzoq masofali havo jangi (DVB)
  

Har bir havo jangi turi oʻziga xos qurolga ega:

• 
  BVB uchun — termal boshli qurollar va raketalar (TGSN)
  
• 
  SVB uchun — oʻrta masofali raketalar
  
• 
  DVB uchun — uzoq masofali raketalar
  

Havo janglarini toʻgʻri oʻtkazish uchun taktik jihatdan qulay pozitsiyani (TVP) egallash kerak edi.
Eslatma[tahrir | manbasini tahrirlash]
Harbiy aviatsiya eksperti Per Spreyning fikricha, qiruvchi samolyotning jangovar samaradorligining toʻrt omili havo janglarida uning gʻalabasini taʼminlay oldi^[4]:

1.