Qishloq xo’jaligidagi bozor va bozor munosabatlari mavzu: 1 Bozor tushunchasi

Bozor raqobati
Bozordagi raqobat tushunchasi. Bozor tizimi odamlarning shaxsiy qiziqishlarini qondirish istagiga asoslangan. Bozorda tovarlar va mahsulotlar almashinishidagi manfaatlar to’qnashuvi raqobatni yuzaga keltiradi. Bozor tuzilmalari nafaqat tovarlarning turi va maqsadi, balki ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o’rtasidagi raqobat darajasida ham farqlanadi. Bozor raqobatbardoshligi mustaqil korxonaning o’z mahsulotini sotish shartlariga va eng avvalo narxlarga ta’sir ko’rsatish qobiliyati bilan belgilanadi.
Raqobat bozorda ko’plab mustaqil xaridorlar va sotuvchilarning mavjudligi va xaridor va sotuvchilarning bozorga erkin kirishlari va undan chiqib ketishlari uchun teng imkoniyatlarni anglatadi.
Bozor sharoitida foydani tenglashtirish jarayoni o’z-o’zidan sodir bo’ladi va turli sohalardagi tadbirkorlar o’rtasidagi raqobatga asoslanadi. Bunday holda raqobatning ikki turini ajratish mumkin: tarmoq ichidagi va tarmoqlararo.
Tarmoq ichidagi raqobat har bir sohada mehnat unumdorligi darajasi har xil bo’lgan ko’plab korxonalar bilan tavsiflanadi. Tarmoq ichidagi raqobat sharoitida bozor qiymati ijtimoiy zarur ish kuchi bilan belgilanadi va ushbu mahsulotning muhim qismini ishlab chiqaradigan korxonalarning individual qiymatiga yaqinlashadi.
Tarmoqlararo raqobat - bu o‗zlarining kapitallaridan yuqori foyda olish uchun tadbirkorlar, monopolistik uyushmalar va iqtisodiyotning turli sohalari o’ rtasidagi raqobat turlaridan biri. Tarmoqlararo raqobat orqali mablag‗larni bir sohadan ikkinchisiga o’tkazish amalga oshiriladi va ijtimoiy kapitalning ko’payishi nisbati belgilanadi. Shu bilan birga, past rentabelli tarmoqlar bo‗yicha mablag‗larni qayta taqsimlash quyidagi iqtisodiy oqibatlarga olib keladi:
- ishlab chiqarishning pasayishi;
- tovarlarni yetkazib berishning kamayishi;
- bozor narxlarining oshishi;
- foydaning o‗sishi va h.z.
To’g’ridan-to’g’ri proportsional iqtisodiy hodisalar yuqori daromadga ega bo’lgan sohalarda kuzatiladi.
Monopol raqobat sharoitida iqtisodiy
raqobat nafaqat narxga, balki mahsulot
sifati, reklama va mahsulotni sotish bilan bog’liq
shartlar kabi noshartli omillarga ham e’tiborqaratadi.
Bozorga kiradigan tovarlar va mahsulotlar o’zlarining farqiga ega va ma‗lum vaqtdan keyin ularni o’zgartirish mumkin. Mahsulotlarning ayrim turlarining parametrlari va xususiyatlari ularning sotilishini rag‗batlantirish uchun ishlab chiqaruvchining reklamalarida tegishli ravishda aks ettirilishi kerak. Ushbu mahsulot raqobatchilarning mahsulotlaridan yaxshiroq ekanligiga xaridorlarni ishontirish uchun ko’plab ishlab chiqaruvchilar savdo belgilariga alohida e’tibor berishadi. Bunday raqobat narxsiz raqobat deb ataladi. Bozorni zabt etish uchun ishlab chiqaruvchilar o’z tadqiqotlarini o’tkazishlari kerak. Ushbu quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi (rasm)