Qishloq xo’jalik instituti

Tuproqning zichligi (hajm massasi)ni aniqlash.

Tuproqning tabiiy holdagi tuzilishi hajmining massasi uning zichligi (hajm massasi) deb ataladi. Solishtirma massa (qattiq qismining zichligi) dan farqi shundaki, hajm massa tuproqning barcha massasi hajmini, ya’ni uning qattiq qismi va kovakliklarini o’z ichiga oladi. Shu sababli tuproqning zichligi qattiq qismining zichligidan doim kichik bo’lib, 1 dan 1,8 g/sm³ gacha o’zgarib turadi. Tuproq massasi hajmining qiymati uning kovakliklariga, qattiq qismining og’irligiga, tarkibidagi organik moddalar miqdoriga, tuproqning tuzilishi va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi.
Tuproqning zichligi ko’rsatkichi asosida tuproqdagi fizik shart-sharoitlar haqida ancha aniq tasavvur olish mumkin. Hajm massa tuproqning umumiy kovakligini, undagi oziq moddalar va nam miqdorini hisoblab topish uchun zarur. Tuproqning zichligi dala sharoitida, uning tabiiy tuzilishdagi buzilmagan holda maxsus metall silindrlar (N.A.Kachinskiy burg’ichasi singarilar) yordamida aniqlanadi (6-rasm). Silindrlar (kesuvchi halqalar) yog’och bolg’a bilan tuproqqa urib kirgiziladi va shu tarzda tuproq tuzilishini buzmagan holda kerakli hajmda namuna olinadi. Tuproq quritiladi, tarozida tortilib zichligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
,
bu yerda: d_V-tuproqning zichligi, g/sm³: m-quruq tuproqning massasi, g: V-silindr (halqa) ning hajmi.
6-rasm. Tuproqning hajmiy massasini aniqlash uchun namunalarolishga mo’ljallangan, qopqog’i olinadigan silindr.
Laboratoriya sharoitida tuproqning zichligi odatda tuzilishi buzilgan sochilma tuproq namunasidan aniqlanadi, bu esa yerga ishlov berilgandan keyingi haydalma qatlam tuproqning zichligiga taxminan mos keladi.

Tuproqning umumiy kovakligini hisoblash.

Ma’lum hajm tuproq oralig’idagi bo’shliqlarning umumiy hajmiga kovaklik deb ataladi. Kovaklik tuproqning mexanik tarkibi, strukturasi va tuzilishiga bog’liq. Tabiiy sharoitda tuproq kovakliklari turli nisbatlarda suv va havo bilan to’lgan bo’ladi.

Tuproqning kovakligi: umumiy, kapillyar va nokapillyar turlarga ajratiladi. Umumiy kovaklik tuproqdagi jami g’ovak bo’shliqlarning umumiy hajmidan iborat. Kapillyar kovaklik odatda tuproqning gilli zarralari tufayli hosil bo’ladigan juda ingichka (kapillyar) bo’shliqlar yig’indisidan iborat. Nokapillyar kovaklik deganda struktura agregatlari yoki yirik qumli zarralar oraligidagi bo’shliqlar yig’indisi tushuniladi. Me’yorida namlangan tuproqlarda kapillyar kovaklar odatda suv bilan, nokapillyar kovaklar esa havo bilan to’lgan bo’ladi.
Kapillyar kovaklik bilan nokapillyar kovaklik orasidagi eng maqbul nisbat taxminan 1:1 deb hisoblanadi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi sharoitida eng maqbul kovaklikka odatda tuproqqa yaxshi ishlov berish (haydash, kultivasiyalash, boronalash singari) yo’li bilan erishiladi.
Umumiy kovaklik quydagi formula bilan hisoblanadi:
,
bu yerda: -umumiy kovaklik, %; d-tuproq zichligi (hajmiy massa), g/sm³; D-qattiq qismining zichligi, g/sm³; 100–foizga hisoblash uchun.
Tuproqning kovakligi yuqori bo’lishi bilan bir qatorda kapillyar kovakligi ham kattaroq bo’lishi va shuningdek aerasiya nokapillyar kovakligi esa barcha hajmning kamida 15-20 % ni tashkil etishi agronomiya nuqtai nazaridan muhimdir. Agar tuproqning namligi eng kam nam sig’imiga mos bo’lgan sharoitda aerasiya kovakligining hajmi barcha hajmning 15-20 % idan kam bo’lsa, u holda aerasiyasini yaxshilash uchun agronomik yoki meliorativ chora-tadbirlar ko’rilishi zarur. Qumoq va soz tuproqlar haydalma qatlamining umumiy kovakligini baholash uchun quyidagi shkala ishlab chiqarilgan (2-jadval).
2-jadval