Qiyosiy adabiyotshunoslik

Istagil darveshlardin fayzi ma’ni istasang
Kim, xarobi ko‘hnalarda bo‘lg‘usi maxsuri ganj.

Avaz O‘tarning fikr hayoti, axloqiy-ma’naviy qismati, izti- rob ko‘lami va ruhiy yuksalishlari boshqa bir shoirnikiga ay- tarli o‘xshamaydi. Shoirligida she’riyatda ko‘p takrorlangan g‘am-g‘ussa, hasrat va anduhdan quvvatli hamda fojeroq bir tuyg‘u – yaratuvchan ehtiros mavjud. Ana shu ehtiros bosh ko‘targanda u o‘zini goh unutsa, goh o‘zidan qochib fano ho- lidan najot istaydi

Dunyoda zabun xalq va foje Vatan ishqi bilan og‘rigan qalbchalik to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadigan ulug‘ rahnamo bo‘lmaydi. Ammo kaltabin va ongi zaif kimsalar buni fahmlamaydilar. Chunki ular ezgulik va taraqqiyot dushmanlari, «riyozat bila bermayin nafsa ranj», ishi «xo‘rd-u xob» bo‘lgan qorin ban- dalari. Bundaylar «dam-badam bedod-u jabr-u zo‘rliklar» qilib «zulm ila» millatni xarob etguvchilar. Avazning xudbin amaldorlariga bo‘lgan nafrat aks etgan she’rlari ko‘paygan sari unga nisbatan dushmanlik xurujlari ham kuchaygan. Biroq bor-yo‘g‘i o‘ttiz besh yilgina umr kechirgan, shu qisqa hayot- ning keyingi yillari ham kulfat va og‘ir azoblarga to‘la bo‘lishi- ga qaramay, Avaz katta ijodiy meros yaratib qoldira oldi.
Poetik so‘z hech payt vaziyat, maqsad, shoirning ichki ruhiy xususiyatlaridan ajralgan holda paydo bo‘lmaydi. Bas shunday ekan, shoirlik mahoratini ham ijodkorning hayotga qizg‘in aralashuv hislari, umrning hal qiluvchi fursatlardagi hayotiy qarashlari, g‘oyaviy tug‘yonlardan uzilgan masalaga tushirilmasligi kerak.
Avaz – umid shoiri, zamonasi tan olmagan, turfa xil ishonchsizliklar ichida qaddini tiklay borgan tilaklar kuychisi. U hammadan ortiq hayotdagi o‘zgarishlarga, qullik va nodon-
lik kishanlari parchalanishiga umid bog‘lar hamda ishonar- di. Avaz ko‘p ijodiy fursatlarini g‘azal yozishga bag‘ishlagan shoirlardan. G‘azal – inson qalbining armonli ohanglari, dard- li ruhning alohida va yaxlit manzarasi. G‘azalnavislik – ruh haqiqatlarini aks ettirishdir. Bu ma’nolar xoh ishqiy mavzu- da bo‘lsin, xoh falsafiy yoki axloqiy yo‘nalishlarda bo‘lsin bu- ning ahamiyati yo‘q, hamma gap tiriklik yoki o‘lim mohiyatida bahsga kirishgan Ruhning hurriyatida. Chunki ruhiy ko‘tari- lish bo‘lmagan yurakda aqliy balandlik bo‘lishi mushkul.
An’ana iste’dodni tarbiyalaydi. Did, saviya imkoniyatlar- ning ochilishi va kengayishiga ta’sir ko‘rsatadi. Biroq u yurakka o‘t yoqmaydi. Avaz tasviridagi oshiqning tushunchasida olam va odamdagi mavjud barcha yomonlik hamda noqisliklarning o‘zak-negizi «ahli olam»ning muhabbatsizligida. Uningcha, haqiqiy baxt ham, taxt ham, poklik ham muhabbatda:


To muhabbatni kulohin kiymasam ushshoq aro, Emdi Iskandar masallik toji Doroni netay?

Avaz – mazlumsevar shoir. Ezilgan el va yurt qayg‘ulari uning ruhida. Shuning uchun bo‘lsa kerak, unda el tilidan ga- pirish, «millati mazluma ahvolin parishon» etganlar bilan xalq nomidan poetik mubohasalar yaratish mahorati yorqin. Uning bu yo‘nalishdagi she’rlarida so‘z sadolari og‘zaki nutqqa ya- qinlashadi, xalqning asriy dardlari, turmushi va taqdiriga oid savollar qo‘yilib, poetik ta’kidlar qilinadi:

Bizni aylab xor-u zor-u notavon etmoq uchun, Bermayin osori hurlik bandi zindon etdingiz. Bu falokatlar uchun mas’ul o‘lursiz oqibat, Zulmi istibdod ila millatni vayron etdingiz.
Avaz o‘zidagi uyg‘onish va fikriy o‘suvni zamondan deb ba- holaydi, ongi uyg‘onayotgan kishilarni o‘ziga o‘xshatadi.
Badiiy ijodda ba’zan shunday she’rlar dunyoga keladiki, ular alohida shoirlarnigina emas, davr va zamon she’riyati- ning nafasini belgilashga xizmat qiladi. Bunday she’rlar o‘qil- ganda «Shoir kim va mahoratining kuchi nimada?» degan sa- volga kishi javob topganday bo‘ladi:


Yo‘q jahon mulkida bizdek ojiz-u bechora xalq, Zulm tig‘i birla bo‘lg‘on bag‘ri yuz ming pora xalq.

Shoirning vazifasi – ezilgan odamning dilini ezish, ahvol- ning behad og‘irligini pisanda qilib, ruhni jonsarak etishdan iborat emas. Balki har qanday qiynoq va nochorlikning sa- bablarini yoritish, ularga qarshi keskin norozilik uyg‘otib, kurashga chorlashdan iborat. «Xalq» she’rida Avaz ham shu pozitsiyada turib qalam yuritgan.

«Adabiyot o‘z oldiga qo‘ygan maqsad borasida muvaffaqiyat qozonish uchun metaforalardan, allegoriyalardan, poetik vazn- lardan, imo-ishoralardan foydalanadi», – deydi Rabindranat Thokur. She’riyatda tadbiq qilinadigan poetik tasvir usul va vositalardan ham bosh muddao shu: his-tuyg‘uga asoslangan fikrni jozibador, inson qalbiga teran va uzoq ta’sir ko‘rsata ola- digan uslublarda tasvirlashda muvaffaqiyat qozonish. Shoir buni mukammal darajalarda eplasa, demak u mahoratli. Uning qalamida sir bor – o‘quvchini hayajonlantirish siri.
Avaz she’riyati g‘oya va tuyg‘ulari bilan emas, badiiy vo- sitalari, serjilo tashbihlari obrazlar olamining originalligi bi- lan ham tahsinga loyiq. Bu tomondan ham, uning o‘z so‘zlari bilan ta’riflaganda, «Avaz nazmig‘a har abyot-u devon o‘x- shamas»dir.
Meni holim ash’orim ichradurur, Bayon-u, bayon-u, bayon-u bayon,
deydi Avaz. Bu – haqiqat! Avaz o‘zining sevimli qahramoni – oshiq kechinmalari, orzu, dard va fikrlarini aks ettirganida o‘z yurak holati va iztiroblari manzaralarini ham ularga uyg‘un- lashtiradi. Boshqacha qilib aytganda, Avaz g‘azallarini uning shaxsiyati, shaxsiyatidagi porloq fazilatlar bezab turadi.
Avaz O‘tarning fikr hayoti, ma’naviy toleyi, qalb iztirobi va ruhiy isyoni boshqa bir shoirnikiga o‘xshamaydi. Uning shoir- ligida o‘zgalar tomonidan ko‘p takrorlangan g‘am-anduh va hasratdan quvvatli hamda ko‘lamliroq bir tuyg‘u mavjud.
Avaz ham dili ezgin, «yaralari ochiq» (Asqad Muxtor) shoir- lardan. Uning nola-yu nadomat, g‘ussa-yu hasratlarini ko‘n- gildan o‘tkazib, ruhan idrok aylay bilgan she’rxon tasavvurida Avaz o‘zbekning eng buyuk jafokash shoirlaridan biri sifatida suvratlanib qolishi shubhasizdir. Xato va kamchiliklaridan qat’i nazar o‘nlab olimlarning xizmatlari tufayli yurtimizda avazshunoslik, degan fan tarmog‘i shakllangan. Davr va zamon talablarini to‘la inobatga olib, bilimdonlik bilan uni rivojlanti- rish lozim. Shunda Avaz O‘tar bizga, biz esa uning hasratkash shaxsiyati va she’riyatiga har qalay yaqinlashgan bo‘lamiz.