Qora qalpoq indd

IS JÚRGIZIW TILI HÁM STILI
Qaraqalpaq 
hújjetshiligin 
qáliplestiriw 
hám 
jetilistiriwdegi eń áhmiyetli máselelerden biri hújjetlerdiń 
tili hám stili máselesi bolıp tabıladı. Hújjet tayarlaw hám 
rásmiylestiriwde, eń dáslep, qaraqalpaq tiliniń barlıq 
tiykarǵı nızamlıqları hám qaǵıydaların belgili dárejede 
biliw zárúr. Hárbir basshı, basqarıw mákemesiniń 
xızmetkeri, kúndelikli jumısı is qaǵazların dúziw menen 
shuǵıllanıwshı xızmetker qaraqalpaq tiliniń imlasın, 
irkilis belgileri hám stilistikalıq qaǵıydaların iyelegen 
bolıwı kerek. Esap-sanaqlarǵa qaraǵanda, basqarıw 
tarawındaǵı xızmetkerler óz jumıs waqtınıń 80 procentke 
shekem bólegin hújjetlestiriw jumısına jumsaydı eken. 
Usı xızmetkerler qaraqalpaq tili nızamlıqlarınan jaqsı 
xabardar bolmasa, jumıs waqtınıń 100 procentin bul 
jumısqa jumsaǵanda da unamlı nátiyjege erisiw qıyın.
Hújjet atların qaraqalpaq tiliniń óz múmkinshilikleri 
tiykarında qáliplestirip barıw, hújjetshiliktegi sóz hám 
sóz dizbekleriniń qaraqalpaqsha sıńarın izlep tabıw hám 
ámeliyatqa kirgiziw búgingi kúnniń talabı bolıp tabıladı.
Hújjetler tekstine qoyılatuǵın eń zárúrli talaplardan 
biri – biytáreplik. Hújjetler rásmiy qarım-qatnaslardı 
ańlatıwshı hám belgilewshi rásmiy jazba qurallar retinde 
xabardı biyǵárez sáwlelendiriwi kerek. Sonıń ushın 
hújjetler tilinde sóz hám sóz formaların qollanıwda 
arnawlı bir shegaralar bar. Atap aytqanda, rásmiy jumıs 
usılında kishireytiwshi-erkeletiwshi qosımtalarǵa iye 
sózler, kóterińki yamasa qopal, turpayı sózler, dialektlik 
sózler, tar sheńberdegi adamlarǵa ǵana túsinikli sózler, 
teńew, janlandırıw sıyaqlı kórkemlew qurallarına tiyisli 
sózler qollanılmaydı.
Hújjet teksti anıqlıq, ıqshamlıq, qısqalıq, mazmunlılıq 
sıyaqlı talaplarǵa da juwap beriwi kerek. Bul talaplarǵa 
juwap bere almaytuǵın hújjet anıq hújjet bola almaydı, 
bunday hújjet is júrgiziw procesine kesent beredi, onıń 
nátiyjeliligin keskin tómenletedi.
Hújjetler tekstiniń biytáreplik, anıqlıq, ıqshamlıq, 
qısqalıq, mazmunlılıqtan ibarat zárúrli belgileri hújjet 
tiliniń ayrıqsha stili, ondaǵı ózine tán sóz qollanıw, 
morfologiyalıq hám sintaksislik ózgeshelikleri arqalı 
támiyinlenedi.
Hújjetler tilinde atlıq sóz shaqabına tiyisli sózler kóp 
qollanıladı. Hátte feyil menen ańlatıwshı háreket hám 
jaǵdaylardı beriw ushın da atlıqqa jaqın sóz formaları 
tańlanadı, yaǵnıy «háreket atı» dep atalıwshı sóz formaları 
kóp qollanıladı: «...tayarlıqtıń barısı haqqında»,
«...qarardıń orınlanıwı haqqında», «...járdem beriw 
maqsetinde», «...qabıl etiwińizdi sorayman» hám t.b.
Feyil formalarınıń qollanıwında da birqansha 
ózgeshelikler bar. Atap aytqanda, 3-bet buyrıq meyilindegi 
yamasa ótken máháldegi feyil formalarınıń qollanıw 
dárejesi birqansha joqarı: tapsırılsın, tastıyıqlansın, 
orınlansın, bosatılsın, tayınlansın; tıńlandı, qarar etildi, 
kórip shıǵıldı, kórsetip ótildi sıyaqlı.
Hújjetlerdegi gáp qurılısı, ádette, klassifikaciyalaw, 
kishi bóleklerge ajıratıwǵa, belgilewshi hám qarar 
etiwshi bólimlerdiń birligine, ulıwma, sebep-nátiyje hám 
shárt-nátiyje qatnasıqlarına tiykarlanadı. Sol sebepli de 
hújjetlerde birqansha úlken sóz dizbekleri, qospa gápler 
kóp qollanıladı. Gáp quramında ádettegi orın tártibine 
qatań ámel etiledi, kórkem hám basqa shıǵarmalarda 
ushırasıwı múmkin bolǵan orın tártibiniń almasıwına jol 
qoyılmaydı.

---

10
11
Hújjetlerdiń mánisi hám maqsetine muwapıq 
túrde olarda soraw hám úndew gápler derlik 
qollanılmaydı, tiykarınan, xabar hám buyrıq gápler 
qollanıladı. Hújjetlerde tildiń eki wazıypası – xabar 
beriw hám buyırıw wazıypaları ámelge asadı. Mısalı, 
maǵlıwmatnamada xabar sáwlelenedi, buyrıqta buyırıw 
kórinedi, bayanlamada xabar («Tıńlandı...») hám buyırıw 
(«Shólkemlestirilsin...») óz kórinisin tabadı.
Hújjetler teksti birinshi bet yamasa úshinshi bet tilinen 
jazıladı. Jeke basshı atınan jazılatuǵın biylik hújjetleri 
(buyrıq, biylik, kórsetpe sıyaqlılar) birinshi shaxs tilinen 
boladı. Sonıń menen birge, ayırım shaxs tárepinen jazılǵan 
hújjetler (arza, túsinik xat sıyaqlı) da birinshi shaxs, birlik 
sanda jazıladı. Basqa hújjetler bolsa ya birinshi bet kóplik 
sanda, yamasa úshinshi bet birlik sanda dúziledi: «…ge 
ruqsat beriwińizdi soraymız», «…dep esaplaymız»; 
«administraciya talap etedi», «basqarma soraydı» 
sıyaqlı.
Hújjetler tekstin dúziwde turaqlasqan, qáliplesken 
sóz dizbeklerinen kóbirek paydalanıw kerek. Sebebi 
qáliplesken, birden-bir turaqlı formaǵa iye bolǵan sóz 
sistemaları, sóz dizbekleri, qánigelik psixologiyası 
maǵlıwmatları boyınsha, basqa sóz dizbeklerine 
qaraǵanda 8-10 márte tez qabıllanadı eken. Bunıń 
ústine qáliplesken sóz dizbekleri hújjetlerdi tayarlaw 
hám olardan paydalanıw proceslerin birqansha tezletiw 
imkaniyatın beredi. Hárbir hújjet túriniń áhmiyeti hám 
maqseti menen baylanıslı túrde ózine tán qáliplesken 
sintaksislik strukturalar qáliplesip baradı. Máselen, 
buyrıqta tómendegi qáliplesken strukturalar qollanılıwı 
múmkin:
«... som is haqı menen ... lawazımına tayınlansın»;
«... óz qálewi menen ... lawazımınan azat etilsin»;
«... basqa jumısqa ótiw múnásibeti menen ... 
lawazımınan azat etilsin».
Xızmet xatlarında mınaday qáliplesken sózlerden de 
paydalanıw múmkin:
«Sizge ...di málim etemiz»; «Sizge ...dı bildiremiz»; 
«Sizge ...ni esletemiz»;
«...járdem sıpatında...»; «... múnásibeti menen...»;
«... qararǵa muwapıq túrde...»;
«...ge kárxana administraciyası qarsı emes»;
«...ge kárxana kepillik beredi» hám t.b. 
Qaraqalpaq tilindegi hújjetshilik rawajlanıwlanıp 
barǵan sayın bunday qáliplesken dizbekler de kóbeyip, 
quramalasıp baradı. Bunıń nátiyjesinde hújjetlerdi dúziw 
hám rásmiylestiriw isi birqansha jeńillesedi. Qáliplesken 
dizbeklerdiń qatnasıwı boyınsha hújjet isi menen 
shuǵıllanıwshılar «hújjetler jazılmaydı, al dúziledi» dep 
kórsetedi.
Hárqanday hújjet, eń dáslep, maǵlıwmat tasıwshı 
qural bolıp, onıń maǵlıwmat sıyımlılıǵı keń, pikir 
tereń, logikalı bolıwı zárúr. Sonıń ushın hújjette tildiń 
artıqshalıq principin shetlep ótiw, sózlerdi únemlew 
principinen aqılǵa muwapıq paydalana biliw kerek. 
Bunıń ushın qısqartpalardı qollanıw jaqsı nátiyje beredi, 
bunda ólshemge qatań hám sistemalı ámel etiw kerek. 
Sebebi qısqartpalar qaraqalpaq tiliniń tábiyatına onshelli 
say emes, sonıń ushın da qısqartpalar qaraqalpaq tilinde 
onsha kóp baqlanbaydı. Házirgi waqıtta birqansha 
úrdiske aylanǵan qısqartpalar bar: «prof.» (professor), 
«km» (kilometr), «hám t.b.» (hám taǵı basqa) hám t.b. 
Tilimizdiń bunday sóz hám sóz dizbeklerindegi ishki 
mánilik imkaniyatlarınan keń hám unamlı paydalanıw 
zárúr.

---

12
13
Hújjettegi pikirdi anıq, qısqa bayan etiwde abzactıń da 
áhmiyeti úlken. Hárbir jańa, ayrıqsha pikir abzac penen 
ajıratılıwı, bir abzactan ekinshi abzacqa shekem bolǵan 
tekst 4-5 gápten aspawı maqsetke muwapıq.
Hújjetshilikte imla hám irkilis belgileri máselesine 
ayrıqsha itibar beriw kerek. Hújjettiń atınıń jazılıwında 
hár qıylılıq bar, atap aytqanda, geyde kishi hárip penen, 
geyde bas hárip penen jazıladı. Hújjettiń atı bolǵanlıǵı 
ushın onı bas hárip menen jazǵan maqul, sonıń menen 
birge, baspa tekstte basqa usıl menen, máselen usı attı 
tolıq bas háripler menen jazıw arqalı da ajıratıp kórsetiw 
múmkin, biraq hújjettiń atı bolǵanlıǵı ushın (temalardaǵı 
sıyaqlı) onnan soń noqat qoyıw shárt emes.