Qoraqalpog‘iston tarixi faniga kirish

2-mavzu. KORAKALPOG‘ISTON XUDUDI KADIMGI SIVILIZATSIYA MARKAZLARIDAN BIRI reja

1. 
   Жанубий Орол буйинда кадимги одамлар яшаган маконлар
   
2. 
   Калтаминор, Сувѐрган, Тозабогяб, Амиробод маданиятлари
   
3. 
   Зардушт таълимотининг Коракалпогистон худудида таркатилиши адабиѐтлар
   

1. 
   Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. Тошкент, 1998
   
2. 
   Мамбетуллаев М., Турбеков М. Кубла Арал бойы халыкларынын та-рийхынан. Нокис, 1997. 1-китап.
   
3. 
   Махмудов М. Хоразм - Авестонинг ватани. Урганч, 2000.
   
4. 
   Хоразм тарихи. Урганч, 1996. 1-жилд.
   
5. 
   Ягодин В.Н. Аййемги маденият газийнеси. Нокис, 1979.
   

Клычев Т. Кухна калъалар диѐри. Тошкент. 1993.
Korakalpogiston xududi yuksak madaniyat uchogidan biri bulib, kadim-gi Shark dunѐsining ajralmas kismini tashkil etgan. Bu ajoyib ulkaning kulay tabiiy sharoiti boy usimliklar va xayvonat dunѐsi eng kadimgi aj-dodlarimizning dikkat-e’tiborini uziga jalb kilgan.
Bu xududda 150-130 ming yil avval kadimgi odamlar joylagan. Ustyurtdagi Borsakelmas chukmasining janubi-garbiy tomonidagi tepalik ustida joylashgan Yesen-2 joy-makoni sunggi tosh asri ѐdgorliklaridan bi-ridir. Bu joydan xar xil nukleuslar, plastikalar, kirgishlar, keskichlar, konus va prizmatik parraklar topilgan. Yesen-2 dan topilgan kurollarda mustye davri kurollarining tarditsiyalari saklangan. Bu davr kishilari ochik manzilgox va gor-makonlarda xaѐt kechirganlar. Ularning asosiy ku-rollari toshdan yasalgan kirgishlar, keskichlar, teshgishlar, nayza poykanla-ri bulib, ular shubxasiz ѐgosh va suyakdan mexnat kurollari yasashgan. Bu davr kishilari tayѐr ovkat maxsultlaridan foydalanar - ovchilik, termachi-lik va balikchilik bilan tirikchilik utkazar edilar.
Shimoliy-garbiy Ustyurt kadimdan boshlab odamlar yashab kelgan joy-lardan xisoblanadi. Sunggi 30 yil ichida olib kborilgan arxeologik ishlar natijasida Ustyurtning Jayron kuduk, Aydabol kuduk degan joylaridan mezolit va neolit davrlariga mansub 30ta joy-makon topildi.
Aydabol kudugi makonlaridan chakmok toshdan ishlangan uchrindilar, nukleuslar, tosh bulakchalari. parrakchalar, kirgishlar, kamon ukining uchla-ri, teshgishlar, keskichlar, tosh poykanlari, nayza uchlari topilgan. Kulda ishlangan sopol idishlar bulakchalari, chiganokdon yasalgan nozik takin-choklar, bezak buyumlar topilgan. Mutaxassislar Aydaboldan topilgan tosh kurol, buyum, spol idishlar va takinchoklar mezolit-neolit davriga - milod-dan avvalgi USH-U ming yilliklarga mansub demokdalar.
Aydabol kudugidan 6-8 km garbda Jayron kuduk shurxogi topilgan. Aydabol va Jayron kudukdan topilgan buyumlar va kurollar Ustyurt va Orolbuyi mezolit kabilalari xaѐtida balikchilik va ovchilik muxim axami-yat kasb etgan degan fikrni aytishga imkon beradi.
Amudarѐ etaklari va Xorazm xududidan neolit davri makonlari kup-lab topilgan. Bular orasida Kaltaminordan Yonboshkal’a degan joydan to-pilgan makon dikkatga sazovordir. Yonboshkal’ani kazib ochish vaktida 290 kv.m. xajmli (24x17 m kattalikdagi) turar joyning koldigi topilgan. S.P.Tolstovning fikricha, bu chayla shaklidagi makon bulib, ѐgosh ustun, sinchlar bilan kutarilgan. Uning tomiga kundalang bagazlar tashlanib, usti kamishlar bilan berkitilgan. Chayla urtasidan katta markaziy uchok koldigi. uning atroflaridan esa mayda uchoklar koldigi topildi. Makonning mada-niy katlamlaridan balik, ѐvvoyi chuchka, kirgavul, suv kushlarining suyakla-ri, urdak va goz tuxumlarining puchoklari, jiyda danaklari topilgan.
Yonboshkal’a makonida topilgan sopol idishlar ogzi yalok, ost tomoni dungrok, sirtiga tulkinsimon nakshlar berilgan idishlar edi. Bunday ma-konlar majmuasi Kaltaminor madaniyati deb atalib, ular sanasining yukori chegarasi miloddan avvalgi U1 mingyillik, kuyi chegarasi esa 1U- mingyil-liklar bilan belgilanadi.
Neolit davri makonlari Ustyurtdagi Jayron kuduk va Aydabol kudu-gi atroflaridan xam topildi. Shumanoy tumani markazidan 40-50 km shimo-li-sharkda Kasanyul neolit davri kabristoni topildi. Ikkita kabrdan odam skletining koldiklari, dengiz chiganogidan ishlangan munchok, kvar-sitdan tayѐrlangan utkir uchli poykon-kamalak ukining uchi, chiganakdan yasalgan silindrsimon sanchki, sopol idishlarning parchalari topilgan.
Kabrdagi odam 35-40 ѐshlardagi erkak kishi bulib, uning suyaklaridan oxra koldikdari saklanib kolgan. Kasanyul mozor-kurgonidan topilgan buyumlar miloddan avvalgi 1U-SH mingyillikka mansubdir.
Ustyurtning shimoli-shark tomonidagi Bulok, Kushbulok, Beleuli, Chu-ruk, Som, Tuksonboy va boshka bir kator joylarda 60 dan ortik neolit ma-konlari borligi oniklandi. Bu makonlarda yashagan ibtidoiy kishilar ov-chilik, balikchilik va chorvachilik bilan shugullanganlar.
Amudarѐning Okchadarѐ deltasida Tozobogѐb madaniyatiga mansub bronza davri makonlari joylashgan. Xozirgi kungacha 50 ta kadimgi makon tekshirilgan. Ular yarim yertulali uy joylardan iborat bulib, atrofida ka-nallar va kadimgi sugorish maydonlari topilgan. Tozobogѐbliklar orasida dexkonchilik keng tarkalgan.
Kavat-3 makonida bronzadan kurollar yasash ustaxonasining izlari to-pilgan. Kukcha-3 makoni atrofida kadimiy mozorlar xam kazib ochilgan. Kabrlardagi uliklar bukchaytirib, boshlari garbga karatib kuyilgan. Ske-letlarning bosh suyagi ѐnidan idishlar va bronzadan ishlangan zeb-ziynat buyumlari topilgan.
Kukcha-15 makonidan 30-50-100 m uzoklikda joylashgan 10 ta yarim ѐr-tulali uy urinlari kazib ochildi. Yortulalar tugri burchakli ѐki dumalok shaklga yakin kurilgan. Yortulalarning pollariga yengil karkasli kator tik ѐgosh ustunlar urnatish uchun chukurchalar uyilgan. Demak, ular ustunli yengil uy sistemasini xosil kilgan.
Tozobogѐb sopol idishlari asosan kozon va tuvaksimon idishlardan iborat bulib, xilma-xil geometrik chiziklar bilan nakshlangan.
Xorazmda tekshirilgan sunggi bronza davri ѐdgorliklari Amirobod madaniyati nomi bilan atalgan. Amirobod madaniyati miloddan avvalgi 1X-USH asrlar bilan sanaladi. bu davr ѐdgorliklari Tozobogѐb madaniyati xu-susiyatlarini saklab, yarim ѐrtula, turar joy, irrigatsiya kanal izlari bilan va kulda yasalgan sopol idishlar bilan xarakterlanadi. Bronza buyumlaridan uroklar, uk uchlari, jezginlar xamda uk uchlari kuyilgan tosh koliplar to-pildi.
Xorazmdagi bronza davri axolisining asosiy tirikchilik manbalari chorvachilik va dexkonchilik bulgan. Tabiiy sharoit kanal kazib, suv chika-rishga imkon bergan xududlarda (Kukcha, Kavat, Yakkaparson_ sugorma dex-konchilikning turli formalari vujudga kelgan.
Orol dengizi soxillariga yakin dashtlarda chorvachilik ustunlik kilgan. Bu kabilalar asosan mayda chorva bokkanlar, koramol va otlar xam kulga urgatilgan edi.
Xunarmandchilik uy xunar-kasblariga oid (kulolchilik, metallchilik, tikuvchilik) bulgan. Kizilkumda bronza davriga mansub kadimgi mis konla-ri va ruda eritish xumdonlari bulganligi ma’lum buldi.
Eng kadimgi temir buyumlari Xorazmda Kuzalikir, Kuyisoy, Uygarak va Dingilja ѐdgorliklaridan topildi va ular asosan miloddan avvalgi U1-
asrlarga mansubdir. Xorazmda miloddan avvalgi U1-U asrlarga mansub katta sugorish inshootlarining izlari topib tekshirilgan. Arxeologlar bu inshootlar Axmoniylardan xam oldingi davlat territoriyasida kurilgan bulish mumkin va bu davlatga Xorazm, Sugdiѐna, Parfiya yerlari kirgan deb faraz kiladilar. Asosiy fikr: davlat tashkiloti bulmasa, bunday katta va uzun kanallarni kozib va saklab bulmasdi.
Zardushtiylik dini asoschisi bulgan Zardusht ibn Safid Tumonning yeshligi chorvadorlar orasida utgan va uning ismi “keksa tuya egasi”, “sarik tuya mingan odam” degan mazmunni beradi. S.P.Tolstov “Avesto” paygambar Zardusht tomonidan Xorazmda ѐzilgan degan fikrni ilgari surgan. Xorazm davlatining bepoѐn yavlovlarida tuya va ot bokkan xamda utkir zexili bulgan Zardusht chorvadorlar urug-kabila oksokollari va chuponlardan eshitgan ju-da kuplagan afsona, rivoyat va vokealar tafsilotlarini kuchli xotirasida saklab kolgan. 77 yil umr kurgan (m.a. 589-512). Otoshparastlik dinini dastlab kabul kilgan va unga sadokat bilan sigingan xorazmliklar bu yangi dunѐkarashni uz ongiga va kundalik turmushiga chukur singdirganlar. Shu sababli xam ular yangi barpo etilaѐtgan shaxar va kurgonlarda mukaddas xu-dolar nomiga ibodatxonalar kurib, unda “otoshkalar”, ya’ni ut-olov saklab turadigan maxsus joylar barpo etganlar. Axura-Mazda madxiyalari orasida “Sen usha, kim bizga xaѐt manbai bulgan chorvani dunѐga keltirib yarat-gansan. Chorvaga yaxshi ega kerak. Ushbu yerdagi chorva egalariga men erkin yurirshni va erkin xaѐtni ta’min kilaman” degan suzlar bor.
Ezgulik xudosi Axura-Mazda yaratgan ulkalarning birinchisi “Ar’ya-nem Vayjax” bulib, zardushtiylik ta’limoti ilk bor mana shu yerda paydo bulgan. Bu diѐrning uziga xos yaxshiligi tomoni dexkonchilik uchun kulay deyilsa, ѐmoni - kish faslining chuzilib. ilk baxorda esa kup joylarini suv bosishidir.
Zardushtiylikdak murda soglom odamlar uchun eng xavfli narsa deb kursatilgan. Vafot kilganlar jasadini yerga kumish, uni ѐndirish va suvga chuktirishga ruxsat berilmagan. Chunki, yer, suv va xavo mukaddas sanalgan va ularni doimo toza saklab turish talab kilingan.
Vafot kilganlarni uch kun davomida uyda saklashgan va ularning xa-klariga duolar ukilgan. Shundan sung odamlar yashaydigan joydan uzokrok yerga kuyib kelganlar. Jasad suyaklari kushlar, ѐvvoyi xayvonlar, kurt-kumurskalar tomonidan “tozalangan” va mukaddas kuѐsh nuri ostida ma’lum vakt turgach, ularni yigib kelib xumlarga (ossuariylarga) solib ibodatxona ba’zida esa uylardagi maxsus tokchalarga kuyganlar. Chilpik ѐdgorligi ka-dimgi odamlarning koldiklarini olib borib kuyiladigan mukaddas joy-lardan biri deb xisoblanadi.