Qoraqalpog‘iston tarixi faniga kirish

4-mavzu. Korakalpoklarning ilk davlatchiligi va uning rivojlanish boskichlari

reja

1. 
   Janubiy Orol buylarida ilk davlatlarning shakllanishi. rivojlanishi, inkirozi
   
2. 
   
3. 
   Kerder davlati, uning madaniyati
   
4. 
   
5. 
   Xorazmshoxlar davlati, rivijlanishi, inkirozi
   
6. 
   
7. 
   Nogay urdasi
   

adabiѐtlar

1. 
   Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йук. Т., 1998.
   

2. 
   Каримов И. А. Оллох калбимизда, юрагимизда. “Туркистон-пресс” ахбо-рот агентлиги мухбирининг саволларига жавоблар. Т., 1999
   

3. 
   Абу Райхон Беруний. Кадимги халклардан колган ѐдгорликлар. Т., 1968.
   

4. 
   Зиѐ А. Узбек давлатчилиги тарихи. Т., 2000.
   

5. 
   Узбекистон миллий энциклопедияси. Т., 2002. Том 4.
   

6. 
   Камалов С.К., Кощанов А. Каракалпакстан тарийхы. Нокис, 1993
   

7. 
   Мамбетуллаев М., Туребеков М. Кубла Арал бойы халыклары тарийхынан. Нокис, 1997. 2-болим.
   

8. 
   Мамбетов К. Каракалпак тарийхы. Нокис, 1996.
   

Axemeniylar davrida (miloddan avvalgi 558-329) Yangidarѐ va Kuvan-darѐ kuyidagi kuchmali sak kavmlari XU satrapiya tarkibiga kirib, Babish mulla kal’asi poytaxt bulgan. Bu davrda yangi kanallar kozilib, dexkonchi-lik va xunardmanchilik rivojlanadi, kal’alar soni kupayadi. Masalan, Turtkul tumanidagi Dingildji xavlisi miloddan avvalgi 1-ming yillik urtalarida kurilgan, 17 kabatdan iborat bulgan. Xavli devollari kalinli-gi 2 metr bulgan. Xavli urtosida 4 burchakli xavzi bulgan. Bu davrda katta suv tarmoklari. kal’alar Guzelikir, Kal’alikir, Bazar kal’a va xunard-manchilik markazi Kumbiztepa paydo buladi.

Miloddan avvalgi 1U asrning sunggi sheragida saklar va Xorazm uz mustakilligiga erishadi. Xorazm podshosi Farasman Iskandar Zulkarnayn bilan dustlik va xarbiy ittifok tuzadi va axolini grek-makedon xujumi-dan ximoya kiladi.
Miloddan avvalgi 1U-P asrlardagi katta dexkonchilik oazislari Koykirilgan kal’a, Gauir-3, Aybugir kal’a va boshkalarda olov xramlari-ning topilishi bu makanda podsholik va ruxaniylar menshik yerlari bulgan-ligidan ma’lumot beradi.
Miloddan avvalgi 1U-P asrlarda Amudarѐ ung tomonida Tok kal’a, Sultan Vays toglarida Gauir kal’a, Xujayli atrofida Gauir kal’a, Ayal kal’a, chap tarafda Chermenyab ѐnida Gauir kal’a, Xiva, Topirak kal’a, katta Aybugir, Devkesken kal’alari kuriladi. Bu davrdagi kal’alarning ikki nomlari bulgan: Kardar - Kardaranxas, Xiva - Ardaxiva. Shuningdek, bu davrda Kyat, katta Guldirsin, Shaxsenem, Korgasin kal’alar vujudga keladi.
Miloddan avvalgi 1U-P asrlarda Xorazmda aramey alfaviti asosida ѐzuv paydo buladi. Koykirilgan kal’a, Ayaz kal’a-1, Burli kal’a. Topirak kal’a, Mizdaxkan, Tok kal’a, Gauir kal’a, katta Aybugir ѐdgorliklaridan ѐzma manbalar topildi.
Xorazm axolisining madaniyati antik davrdagi Sirdarѐ kuyidagi, Amudarѐning Sarikamish deltasi va Ustyurt tekisligidagi kuchmanchi kavmlar takdiri va madaniyati bilan chambarchas alokada rivojlangan. Masa-lan, miloddan avvalgi 1U-P asrlardagi sak kavmlari ѐdgorliklari Ba-landidan yirtkich xayvonning toshdan yasalgan musini, Chirik Ravatdan su-yakga chizilgan nakshlar, Babish mulla maxbarasidan bezak tokinchoklar bunga misol bula oladi.
Xorazm miloddan avvalgi 1U-P asrlarda Sarikamish, Ustyurt tekisli-gidagi kuchmanchi kavmlarni uz ximoyasiga oladi.
Miloddan avvalgi P asrda Orol buylarida kuchmanchilarning davlat birlashmasi Kangyuy paydo buladi. Kangyuy podsholigi Sirdarѐning urta xududida paydo bulib, uning markazi Toshkent oazisida bulgan. Kangyuy davlatining rivojlangan miloddan avvalgi 1 asrda 120 ming lashkari bul-gan.
Orol buyi axolisi zardushtiylik diniga ishongan, ularning kudala-rining biri oilani va soglikni ximoyalagan Farn kudasi bulgan. Farn ku-dasi kuchkor kurinishida bulgan. Kangyuy ustolari sopolli idishlarning tutkalarin kuchkor kurinishida yasagan. Shuningdek, axoli tabiat, tirikchi-lik kudasi bulgan Kuyash va suvga xam sigingan.
Milodiy 1-1U asrlarda Xorazm va Orol buyi axolisi Kushan pod-sholigi tarkibiga kirmay, mustakil faoliyat kursatgan. Lekin, SH asrda Xo-razm va Orol buyi yuzaki Eronga karam bulgan. Shunga karamay, Xorazm bu davrda uz tangalarini chop etgan. Orol buyi axolisi Xindistan, Xitoy, Eron, Kavkaz va Kushan podsholigi bilan Buyuk ipak yuli tarmoklari buy-lab savdo sotik kilgan. Yaksart va Ustyurt tekisligidagi kuchmanchi kavmlar kishlok xujaligi maxsulotlariga charvochilik mollarini olmashtirgan.
Milodiy 1U-U asrlarda Janubiy Orol buylariga Sirdarѐdan yetti asarliklar, xunlar keladi. Kaspiy-Orol urtasida alan kavmlari yashagan. Orolning shimoliy-sharkiy kismi Alanya deb nom olgan. Xitoylilar bu davlatni Yansay deb atagan. Xunlarning Xorazm va Orol buyi xududiga yurishi natijasida Koy kirilgan kal’a, Tok kal’a vayron buladi. Kanxa kal’a ѐdgorligidan odamning bosh suyagi topilgan. U shangbar sifatida du-malak bulib kisilib chuzilgan. Oltoy-Mongoliya shulida yasagan xun-turk kavmlari axolisi dasturi shunday bulgan.
U asr urtalarida eftaliylar davlati vujudga keladi. S.P.Tolstovning fikri buyicha eftaliylar 1U-U asrlarda Amudarѐ va Sirdarѐ kuyida yashagan sak-massagetlar avlodlarining xun-turklar bilan ku-shilishidan kelib chikkan. Eftaliylar va xioniylar Kaspiyning janubiy-sharkiy tomonida, Xorazmning shimoliy tumanlarida yashagan. Kuxna Uaz, Kangxa ka’la, Shoshtepa ѐdgorliklari bunga ma’lumot beradi. Eftaliylar davlati 587 yili turk xokonligi tomonidan tor-mor kilinadi. U1-UP asr-larda Janubiy Orol buyi axolisi turklasha boshlaydi va mongoloid rasasi kurinishlari vujudga keladi.
USH asrda arablar boskinchiligi natijasida Xorazm ikki davlatchi-likga bulinadi:
Poytaxti Kiyat kal’asi bulgan janubiy Xorazm, uni afrigiylar su-lolasi bo
Poytaxti Kuxna Urganch bulgan shimoliy Xorazm, uni arablar kuy-gan xokimlar boshkaradi.
Janubiy Orol buyi axolisi uzok vakt uz dinlariga siginishni davom etgan, masalan, olovga, ulilar ruxiga sigingan.
yili Kerder viloyatida arablarga karshi kuzgolon bulib utadi, ularni turk kavmlari kullab-kuvvatlaydi.
U1-UP asrlarda Sirdarѐning deltasidagi yetiasar kavmlari “bot-kokliklar madaniyatini” ѐritgan. Ular Oltiasar, Jankent, Keskenkubin shaxarlarini kuradi. Yetiasarliklarning ikkinchi kismi xorazmliklar bi-lan “Kerder madaniyatini” paydo etadi. X1 asr arab-forsi manbalarida Kerder “Kurder”, “Kardar” nomi bilan belgili bulgan. Kerder davlatining poytaxti Kerder shaxri bulgan. Ushbu viloyatning kanali “Kerder” deb nom olgan. Orol dengizi da “Kerder” deb nom olgan.
Kerder davlatining U1-USH asrlardagi tarixi xakida Tok kal’a, Gauir kal’a (Xujayli), Kuyik kal’a, Kirk yigit kal’a, Kiron tov, Xayvon kal’a, Bagdat kal’a ѐdgorliklari ma’lumot beradi. Orol dengizi shimoli-da Ustyurt tekisligi sharkiy kismida U1-USH asrlarda kerderliklarning ѐvvoyi xayvonlarni ovlagan urinlari topildi.
USH asr oxiri - X1 asr urtalarida Kerderliklar Xorazmda afrigiy-lar-somoniylar sulolalari bilan yaxshi munosabatda bulgan. Bu davrda Darsan, Xayvon kal’a. Mizdaxkan, Vardarach (Kiron tov), Dori kal’a, Kokshe kal’a va boshkalar rivojlangan.
Kerderliklar Amudarѐ deltasiga, Shurtonbay buylariga dexkonchi-lik kilib, bugdoy, jugari, orpo, mash, tori ekkan. Urik, shabdal, shiyye, ko-vun, tarbuz, askabak ekkan. Uzimgarchilik rivojlangan. Abu Xamad al-Gartani 1135-1136 yillari Janubiy Orol kal’alarida bulganda “bu ѐrda mazali ok va kizil uzimlar kup, ularni kishta osib saklaydi. Olma, olmurt, onar kal’a bozorlarining kurkini chikarib turadi. Janubiy Orol buyi xalklari urtasidan yurtka tonilgan otakli olimlar, shoyirlar chikkan” deb ѐzgan. Kerderliklar yirik kora mol, kuy, echki, chuchka, ot, eshak, paranda bok-kan. Ular jeyran, kuyan, tulki, porsik va boshka ѐvvoyi xayvonlarga ovchilik kilgan. Kerderliklar sozon, sila, suven, shurton, ilaka ovlagan.
Kerder viloyatining tangalari UP-USH asrlardan belgili bulgan. USH asr boshida mustakil Kerder viloyati xokimi Xosrauning tangalari chikkan. Tanganing ung tomonida ikki urkashli tuya kurinishida toj kigib utirgan xokim rasmi, ikkinchi tomonida shanichki tamgasi chizilgan. USH asr urtala-ridagi mis tangalarda oldingi oyagini kutarib turgan ot rasmi chizilgan.
Kerder axolisi xorazm ѐki turkcha emas, balki eftaliy dialektida ga-pirgan.
Mizdaxkan ossuariylarida xristianlarning otanak (krest) tarzli belgilari Kerder viloyatida xristianlarning nestorian sektasi urf-odatlari tarkalganidan ma’lumot beradi. Lekin zardushtiylik dini davlat dini bulgan.
X1 asrda Sirdarѐ kuyida siѐsiy-xarbiy xukmdorlik kipchoklar kuli-ga utadi. X1 asr urtalarida Dashti Kipchok ittifoki tashkil topadi, kipchoklar, pecheneg, karluk, oguz, kerderliklar va xorazmliklar bilan yaxshi munosabatda bulgan.
Mugullar boskinchiligi davrida Kerder viloyati vayron etilib, Dju-chi ulusiga buysinadi.