Qoraqalpog‘iston tarixi faniga kirish

5-мавзу. Janubiy Orol buylari X-X1U asrlarda reja

1. 
   Х-Х1 асрларда Огуз ябгуларининг давлати.
   

2. 
   Жанубий Орол буйлари салжукийлар хукмронлиги даврида.
   

3. 
   Жанубий Орол буйларини мугулларнинг босиб олиши.
   

4. 
   Жанубий Орол Олтин Урда ва Амир Темур давлати даврида.
   

Адабиетлар

1. 
   Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. Тошкент, 1998.
   

2. 
   Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации, Москва, 1948.
   

3. 
   Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов-ануштегинов. Москва, 1986.
   

4. 
   Кдырниязов М.-Ш. Алтын Орда дауириндеги туслик Арал бойы мадения-ты. Нокис, 1993.
   

5. 
   Хоразм тарихи. Урганч, 1996. 1-жилд.
   

6. 
   Камалов С., Кощанов А. Каракалпакстан тарийхы. Нокис, 1993.
   

asrda garb turk xokonligi urnida oguz yabgular davlati tashkil to-padi. uning poytaxti Sirdarѐning kuyidagi Yangikent shaxri edi. Oguzlar Orol buyi massaget-alan kabilalari bilan Yettisuvdan kelgan turklar oro-lashisi natijasida vujudga kelgan etnik kabilalar xisoblanadi. Oguz ma-daniyati bu eftaliylar madaniyati davomi buldi.

X-X1 asrlardagi oguzlar tarkibiga dyuker, yazir, bayaut, pecheneg va boshka kabilalar kirgan. Oguzlar eski utirik xujalik dasturlarini saklab kalgan va charvochilik bilan bir katorda dexkonchilik va bolikchilik bilan shugullangan.
Maxmud Kashgariy “oguzlarning shaxarlari juda kup, ular garbdan sharkga birining ketidan chuzilib kurilgan” deb ѐzadi.
Oguzlar xokimi Yangikentda yashagan. Bu shaxar arab manbalarida Kar-yat-al-Xadisa, fors manbalarida Dex-i-Nau, kadimgi sarmat-alan manbala-rida Nau-kerde nomi bilan belgili bulgan.
Ibn Fadlan X asrda oguzlar orasida unlagan ming ot va yuzlagan ming kuy-echkisi bor kuchmanchi chorva aristokratlar (boylar) Oguz davlatini boshkarganini ѐzib ketgan. Yendi boy chorvalar kadimgi dasturlar buyicha Xorazm shaxarlariga boskinchi sifatida emas, balki uz mollarini ol-mashtirish uchun savdagar sifatida keladi. Oguzlar orasida axoli kuchman-chilar va yatuk (djatak) bulib bulingan ekan.
X1 asrning 30-yillari Oguz davlati kuchmanchi kabilalardan uz it-tifokdoshlari xisobidan kuchayadi. Oguzlar davlati bu davrda janubiy-sharkda Taraz va Shosh bilan, Kuvandarѐ va Yangidarѐ bilan, garbda Chelkar va Irgiz darѐlari bilan, shimolda Ural va Ustyurt tekisligi bilan chegara tu-zadi.
Lekin, Oguzlar davlati Xorazmning iktisodiy rivojlanishiga xafv tugdiradi. Ustyurt tekisligida xorazmliklarning mudofaa kurgonlari pay-do buladi. Bu bashnya tarzli kurgonlar dushmanlar xakida ma’lumot bergan ekan. Bir biridan 20 km oralikda kurilgan bashnya-kurgonlardan berilgan xabar Xorazm poytaxti Kuxna Urganchga 30 daxikada yetib kelgan.
X1 asr birinchi yarmida oguzlar davlati Xorazm bilan urushda maglu-biyatga uchrab, ijtimoiy-siѐsiy inkirozga tushadi. Shunday ogir vaziyatda Yangikent xokimi Ali uzining ugli Djend shaxri xokimi Shax Melik bilan taxt uchun tuxnashadi. Shax Melik dadasi ustidan galabaga erishib, Ali ta-rafdarlari Xorazmga kochib ketadi. Lekin saljukiylar Shax Melikga zarba beradi. 1040 yili saljukiylar gaznaviylar davlati urnida uzlarining im-periyasini tashkil etadi. 1041-1044 yillari Shax Melik Xorazmni bosib olib, Oguz-Xorazm podsholigiga xukmronlik kiladi. Lekin, 1044 yili sal-jukiylar Xorazmni bosib olib, Shax Melik Eronga kochib yetadi. 50 yil davomida Xorazm saljukiylarga karam buladi. 1065 yili Fagfur. Djazi va Kafshat raxbarligida saljukiylarga karshi kuzgolon kutariladi, lekin sulton Alp Arslan uni bostiradi.
1117-1127 yillari Kutbeddin Muxammad 1 ibn Anushtegin davrida Xorazm asta-sekin kutarila boshlaydi. Uning ugli Otsiz (1127-1156) davrida Xorazm saljukiylar bilan korakitoyliklar urtasida koladi. Ot-siz ikkita davlatga da buysinish vadalarini berib, asta-sekin Xorazm xududini kengayta boshlaydi, Mangishlok, Djend viloyatlarini uziga ku-shib oladi.
Alaeddin Tekesh ibn Il-Arslan (1172-1200) davrida Xorazm urta asr imperiyasiga aylandi. Tekeshning ugli Alaeddin Muxammad P (1200-1220) otasining ishini davom etadi, Samarkand va Otrarni bosib oladi, Dashti Kipchokga yurish tashkil etadi.
Xorazm armiyasining asosiy xarbiy kuchlari yallanma kangli va turk-manlardan iborat edi. XP asr davomida xorazmshoxlar ushbu kabilalarning kizlariga uylangan ekan. Xorazmshoxning katta xotini kadimgi turk nomi bilan “xatun” deb atalgan. Xorazm uchun Turkan xatun tragedik rol uynagan.